Prosesus ne’ebé Timor-Leste hahú foti hasoru Australia iha TIJ

Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no

Porta-Vóz Ofisiál Governu Timor-Leste

Díli, Loron 19 fulan Janeiru tinan 2014

Prosesus ne’ebé Timor-Leste hahú foti hasoru Australia iha TIJ

Iha loron 20 fulan Janeiru prosesus ne’ebé Timor-Leste foti hasoru Australia sei hahú hala’o iha Tribunal Internasional Justisa (TIJ) ka International Court of Justice (ICJ) iha Hague. TIJ ne’e hanesan órgaun judisial prinsipal Nasoens Unidas nian, ne’ebé harii atu rezolve ka tesi-lia kona-ba disputas ka haksesuk-malu entre Estadus.

Iha Segunda-Feira, prosesu judisial Timor-Leste sei buka hetan Orden ida husi TIJ relasiona ho dokumentus ne’ebé pertense ba Timor-Leste nia asesores jurídikus. Dokumentus hirak ne’e prokurador jeral Australia mak fó orden atu hadau tiha no iha relasaun ho kestoens lubun ida ne’ebé konfidensiais no sensíveis tebetebes, inklui buat seluktán kona-ba arbitrajen ne’ebé foin daudauk Timor-Leste hahú halo hasoru Australia. Apreensaun, ka hadau sasán ne’e, Organizasaun Intelijênsia Sekreta Austrália nian (OISA) mak halo, molok atu tama ba primeira sesaun tribunal arbitrajen ne’ebé estabelese atu rona kona-ba kazu ne’e.

Arbitrajen ne’e hahú husi parte Timor-Leste hasoru Australia bazeia ba artigu 23 Tratadu Tasi Timor 20, hodi buka hetan deklarasaun katak Tratadu ne’e kontinua vigora no tuir nia formatu maski ho alterasoens ne’ebé dehan katak halo tiha ona ho tratadu posterior ka ida ikus nian.  Timor-Leste deklara katak Tratadu ida ikus nian la vale no la efetivu tanba Australia subasubar no ilegalmente halo fali espionajen, hodi koloka eskutas iha governu nia eskritórius no rona diskusoens hirak ne’ebé konfidensiais tebetebes durante hala’o negosiasoens kona-ba Tratadu ne’e. Hahalok hanesan ne’e hanesan violasaun hasoru Lei Internasional. Tratadus hirak ne’e trata kona-ba fahe ba malu petróleu iha Tasi Timor entre Timor-Leste ho Australia, no ema barak mak konsidera katak elabora ka halo hodi fó liu vantajen ba Australia no desvantajen ba Timor-Leste.

Dokumentus ne’ebé refere iha kazu TIJ nian ne’e hetan iha eskritóriu advogadus Timor-Leste nian iha Canberra, no sira hadau sein fó hatene uluk lai. Timor-Leste nia propriedade ka soin ne’e, mak hanesan dokumentus hirak ne’ebé iha komunikasoens entre nia advogadus sira kona-ba estratéjia legal, análizes no opinioens relasiona ho Timor-Leste nia kazu iha arbitrajen no mos kestoens legais no estratéjikus ne’ebé boot liu. Testemuña xave Timor-Leste nia uma rasik mos sira tama hodi halo buska ka buka sasán ruma no nia pasaporte sira hadau tiha.

“Aleinde buka hetan fali ita-nia propriedades tomak, Timor-Leste hakarak mos hetan protesaun ba nia komunikasoens hotu-hotu ne’ebé hetan priviléjiu legal, no garantia katak sei fó ba nia advogadus sira no mos ba Governu, laran-metin katak sira-nia dokumentus legais, relasoens ho sira-nia propriedades seluktán sei hetan seguransa tomak tuir direitus ne’ebé bazeia ba Lei Internasional”, haklaken Ministru Estadu  Agio Pereira.

Sosiedade Advogadu Internasional Timor-Leste nian DLA Piper fó ona instrusaun ba advogadus ne’ebé koñesidus tebetebes ho espesialistas iha direitu internasional hanesan Sir Michael Wood ho Sir Elihu Lauterpacht.

Iha prosesus Segunda-Feira nian, ne’ebé sei demora loron tolu, Timor-Leste buka hetan Orden provizória ne’ebé sei haruka Australia entrega dokumentus hirak ne’e ba Tribunal, hodi hein desizaun final kona-ba Timor-Leste nia ezijênsia atu devolve ka fó hikas fali. Desizaun final bele lori tinan ida ka liu. Prosedimentus hirak ne’e sei fó sai ba públiku liuhusi web streaming iha webtv.un.org.

   Ba leten