Governu Timor-Leste

Subsídiu Apoiu ba Ferik no Katuas no Defisiente nian ne’e harii hosi IV Governu Konstitusionál ne’ebé mak aprova atribuisaun ne’e iha ninia sorumutu Konsellu Ministru loron 23 Abril 2008, hodi nune’e bele kumpri ona prioridade ida hosi prioridade hirak seluk iha prazu badak nia laran, tuir estabelese tiha ona iha ninia programa. Pagamentu ba dahuluk sura mós ho osan hirak seidauk selu nian iha hahú tinan ida-ne’e. Iha tempu ne’ebá fahe osan hamutuk dolar amerika tokon 16. Lista ba dahuluk beneficiariu sira nian hatudu ema 66.799, hodi ema ida-idak iha direitu atu simu dolar amerika 20 fulan-fulan. Hala’o tiha ona duni pagamentu ne’e.

Iha 2008, Ministériu Solidariedade Sosiál (ne’ebé mós Sekretaria Estadu Seguransa Sosiál hola parte iha ne’ebá) hahú halibur dadus hirak relasiona ho benefisiáriu sira. Ema rekerente sira hetok sai barak to’o rihun 75.

Servisu halibur informasaun ne’e kontinua iha tinan 2009. Liu hosi verifikasaun dadus nian, ekipa sira hahú hetan buat ruma mak la loos, hanesan falsifika tiha dokumentu hirak ne’ebé mak sai nu’udar prova ba direitu subsídiu nian, ne’ebé bele admiti to’o remata tinan 2008. Iha hala’o inskrisaun, kandidatu ida-idak tenki hatudu ninia kartaun eleitór nian. Karik ida-ne’e laiha mak nia bele hatudu pasaporte timór nian, ka kartaun nasoens unidas nian ida uluk, ne’ebé uza ba konsulta populár tinan 1999, sertidaun rejistu sivil ka sertidaun sarani nian. Karik kandidatu la iha dokumentu hirak ne’e, lei sei fó posibilidade atu uza deklarasaun Xefe suku ka Xefe aldeia nian. “Ho opsaun hirak ne’e, ema sira fasil atu falsifika dokumentu sira”, koalia Victor da Costa. Tanba ne’e mak Governu defini tiha ona iha 2008, ho Dekretu-Lei n.º 19, ne’ebé harii subsídiu, katak hahú hosi tinan 2009, kartaun eleitór de’it mak bele sai nu’udar prova ba kandidatura subsídiu nian.

Ekipa verifikasaun dadus nian sira hetan konkluzaun katak ema kandidatu sira hetok sai barak tan. Hosi totál ne’ebé tau sira nia naran iha tinan 2009 hamutuk 62.701 mak selu tiha ona sira nia subsídiu. Sira-ne’ebé seidauk simu mak hamutuk 20.959 sei iha prosesu nia laran, tanba ladún iha dokumentu ne’ebé válidu, no hafoin hala’o tiha verifikasaun mak ema liu 9.974 mak hetan pagamentu. Ekipa Diresaun Nasionál Seguransa Sosiál nian sira sei duvida hela kona-ba situasaun loloos nian hosi prosesu hirak uluk aprovadu tiha ona, maibé tenki liu fali hosi verifikasaun. Resultadu, hosi benefisiariu 62.701, prosesu 17.781 mak laiha prova hirak ejiji hosi Lei, ka ho lia-fuan seluk katak hetan iregularidade kona-ba kartauan eleitór nian.

Bainhira iha tentativa foun ida atu hatene loloos kona-ba númeru benefisiáriu sira, mak verifikasaun dadus nian hala’o foun fali, oras ne’e liu hosi ekipa sira (ne’ebé tun ba iha suku sira) kompostu hosi ema tékniku Ministériu Solidariedade Sosiál, Ministériu Saúde no Secretariadu Tékniku Administrasaun Eleitorál. Hosi ema kandidatu 17.781 ne’ebé mak iha dokumentasaun hirak presiza nian, ema 5.078 mak iha prova kona-ba ninia direitu ba subsídiu. “Tanba ne’e mak, iha tinan ida-ne’e, ema hirak ne’ebé mak la mosu iha reajustamentu – liu ema kandidatu rihun 11 la mosu – sira kontinua reklama tanba sira nia naran la mosu iha lista benefisiáriu nian. Maibé Lei hateten nanis ona katak, ema ne’ebé mak la hatudu dokumentu hirak sira husu, ema sira ne’e sei lakon sira nia direitu. Reklamasaun barak mak ami simu, reklamasaun hirak ne’e barak liu mak ami analiza tiha ona no ami esplika tiha ona ba Xefe Suku sira” tenik Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál.