Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 6 fulan-dezembru tinan 2023

Prezidénsia Konsellu Ministrus

  Portavós Governu Timor-Leste
IX Governu Konstitusionál

...........................................................................................................................

Komunikadu Imprensa

Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 6 fulan-dezembru tinan 2023

Konsellu Ministrus hala’o sorumutuk iha Palásiu Governu, Dili, no aprova ona projetu Dekretu-Lei, ne’ebé aprezenta husi Primeiru-Ministrus Kay Rala Xanana Gusmão, hodi kria Gabinete Fronteiras Terrestres no Marítimas (GFTM).

Diploma ida ne’e ho objetivu atu define estrutura no kompeténsia Konsellu ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas, ne’ebé konsentra ba esforsu no rekursu ba prosesu negosiál iha Gabinete Fronteiras Terrestre no Marítimas, iha Primeiru-Ministru ninia okos, atubele define kondisaun no objetivu nesesáriu sira ne’ebé fó dalan atu konklui tratadu ne’ebé estabelese fronteira terrestres no marítimas ho Repúblika Indonézia.

Aleinde apoiu Primeiru-Ministru nian iha negosiasaun ba delimitasaun definitiva fronteiras ho Indonézia, GFTM mós sei responsavel hodi tulun Primeiru-Ministru hodi halo konseitu, dezenvolve no implementa polítika “Ekonomia Azul” Timor-Leste nian.

*****

Tuir projetu ne'ebé aprezenta husi Vise-Ministra ba Asuntus ASEAN, Milena Maria da Costa Rangel, Konsellu Ministru aprova ona projetu deliberasaun ba akizisaun imóvel ida ba instalasaun Embaixada Timor-Leste nian iha Londres, Reinu Unidu.

*****

Konsellu Ministru aprova diploma lima, ne'ebé aprezenta husi Ministru Administrasaun Estatál, Tomás do Rosário Cabral, hanesan tuir mai ne’e:

1 - Projetu Dekretu-Lei kona-ba apoiu materiál no finanseiru ba vítima sira ne’ebé lakon hela-fatin tanba ahi han sira nia uma rasik ne’ebé sai hanesan sira nia hela-fatin permanente.

Insidénsia ahi-han uma ne’ebé aumenta iha fatin ho populasaun ne’ebé boot, liuliu iha Dili, rezulta ona destruisaun totál ba hela fatin barak ne'ebé aumenta no muda família balu dala ida de’it. Senáriu ne'e, aleinde reprezenta drama sosiál ida no humanitáriu ba família sira ne'ebé afetadu, nune’e mós hatudu falta meius ne’ebé adekuadu husi parte instituisaun públiku nian uainhira hasoru situasaun sira hanesan ne'e.

Ho diploma ida ne'e, Governu propoin hodi kria medida espesiál ida hodi rezolve ho definitiva ba kestaun hela fatin ba família sira ne'ebé hetan afetadu, ho rekursu materiál no finanseiru atu harii fali hela fatin permanente, ne'ebé sei halo iha rai ne'ebé família rasik maka hili. Aleinde ne’e, sei fó mós, subsídiu kada fulan hodi apoiu realojamentu família sira ne’e, durante períodu fulan neen nia laran.

Nune’e, Dekretu-Lei ne'e prevee katak husi Estadu sei fó apoiu materiál no finanseiru ba família sira ne'ebé lakon hela-fatin, tanba inséndiu ne’ebé la espera iha sira nia hela fatin rasik ne’ebé sai hanesan sira nia hela fatin permanente. Apoiu sira ne’e inklui doasaun material konstrusaun to'o dolar amerikanu rihun sia ($9,000), tula materiál sira, osan selu badain nian (subvensaun ba mão de obra) to’o valór totál másimu dólar Amerikanu 1,500, transporte ba realokasaun no subsídiu mensál ba apoiu realokasaun familiár ho montante dólar amerikanu 500, sujeitu ba dotasaun orsamentu ne'ebé iha ba efeitu ne’e no bazeia ba projetu arkitetóniku padraun ne'ebé elabora husi Ministériu Administrasaun Estatál.

Família sira ne’ebé hateten katak, sira sei relokaliza sira-nia hela-fatin sai husi munisípiu Dili, sira iha preferénsia ba atribuisaun apoiu ne’ebé prevee ona iha Dekretu-Lei ne’e.

*****

2 - Projetu Dekretu-Lei ba alterasaun dahuluk husi Dekretu-Lei n.33/2008, loron 27 fulan-agostu kona-ba Ijiene no Orden Públika

Dekretu-Lei nu. 33/2008, loron 27 fulan-agostu, estabelese norma jurídika sira hodi asegura ijiene no saudavel iha fatin públiku sira ne’ebé ema halibur malu barak, no ninia objetivu atu hamenus risku konflitu entre indivíduu sira ne'ebé iha laran. Hafoin liu tiha dékada ida husi ninia aprovasaun, ita hatene katak solusaun normativa sira ne'e sei útil no atuál, maibé hanoin ba evolusaun nivel modelo organizasaun no modelu funsionamentu administrasaun lokál no mós kreximentu populasaun ne’ebé boot, tanba ne’e presiza iha atualizasaun ba norma sira ne'e. Intervensaun normativa ida ne'e atu klarifika solusaun sira ne’ebé molok ne’e adota ona, ne'ebé kria inserteza iha servisu administrasaun lokál, no hodi hakle’an rejime kontraordenasionál, ne'ebé konsidera la sufisiente hodi implementa ho efetiva husi sansaun sira ne'ebé prevee ona ba violasaun iha dispozisaun sira iha Dekretu-Lei orijinál.

Diploma ne’e determina hodi bandu ema sé de’it atu soe bee-reziduál iha estrada públika sira, soe fo’er iha fatin públika ka propriedade sira ne'ebé mak besik malu, husik be’e dalan ba fatin/estrada públiku ne’ebé laiha lisensa husi autoridade lokál sira, tau ka rai temporáriu kontentór ka objetu iha estrada públika ne'ebé bele impede sirkulasaun no instala ekipamentu ba obra ka atividade komersiál ne’ebé la iha autorizasaun ne’ebé loloos. Ho Dekretu-Lei ida ne'e mós bandu atu halo barullu ne'ebé bele perturba públiku nia hakmatek husi tuku 21:00 to’o 06:00, exetu, karik hetan lisensa husi autoridade lokál sira.

Dekretu-Lei ida ne'e mós determina katak, bele hakiak de’it animál sira ne’ebé ema bele han, hanesan fahi, bibi, bibi malae, karau, manu, iha área rezidensiál sira no iha fatin ne’ebé animál sira ne’e hakiak tenke sulan iha fatin ne’ebé loloos. Animál sira ne'ebé prende husi autoridade lokál sira sei konsidera hanesan lakon ba autoridade lokál sira, exetu, karik halo reklamasaun husi animál na’in iha prazu loron 15 nia laran husi data prende animál ne’e nian. Animál na’in ne’e, sei responsável hodi reembolsa ba administrasaun husi montante ne'ebé gasta ona hodi halo manutensaun (hanesan koidadu, fó han) ba animál sira ne’e durante autoridade sira prende.

Diploma ne’e atribui responsabilidade ba órgaun no servisu autoridade lokál sira no Polísia Nasionál Timor-Leste atu fiskaliza kumprimentu ba norma sira ne'ebé hatuur ona, nune’e mós aplika sansaun sira ne’ebé prevee ona. Ema hotu iha direitu atu halo denúnsia ba autoridade lokál ka polísia kona-ba aktu sira ne'ebé bele konsidera hanesan violasaun ba norma sira iha diploma ne’e nian. Karik, iha kazu denúnsia ruma, ema ne'ebé halo denúnsia bele husu anonimatu (lahatudu identidade), no uainhira funsionáriu públiku hatudu identidade denunsiante  nian, maka sei konsidera hanesan infrasaun dixiplinár ida.

*****

3 - Projetu Dekretu-Lei, kona-ba Planeamentu Dezenvolvimentu Komunitáriu.

Planeamentu dezenvolvimentu komunitáriu ne’e hakarak atu define estratéjia balu ba dezenvolvimentu ekonómiku, sosiál no ambientál komunidade lokál sira nian, ho objetivu atu hadi’a kualidade moris ba sira-nia membru sira ho progresu. Estratéjia sira ne’e diskute no konsagra ona iha Planu Dezenvolvimentu Komunitáriu husi membru sira husi komunidade ida-idak, ne’ebé hamutuk hodi identifika dezafiu no obstákulu sira ne’ebé hasoru iha prosesu dezenvolvimentu komunitáriu no konsensualiza solusaun hodi ultrapasa obstákulu no dezafiu sira ne’e.

Tuir enkuadramentu ida ne’e, diploma ne’e, konsagra iha planu normativu prinsípiu sira ne’ebé orienta planeamentu komunitáriu, nune’e mós informasaun ne’ebé tenke inklui iha Planu Dezenvolvimentu Komunitáriu, nune’e hanesan prosedimentu ne’ebé tenke observa iha elaborasaun, diskusaun no aprovasaun dokumentu sira ne’e nian. Hanoin ba nesesidade atu asegura koerénsia husi nivel oioin sira planu dezenvolvimentu, solusaun ne’ebé rekomenda ona Planu Dezenvolvimentu Komunitáriu ida-idak, tenke tuir solusaun sira ne’ebé hatuur ona iha Planu estratéjiku Dezenvolvimentu no Planu Dezenvolvimentu Munisipál.

*****

4 - Projetu Dekretu-Lei ba alterasaun dalimak husi Dekretu-Lei n. 8/2013, loron 26 fulan-juñu, kona-ba Programa Nasionál Dezenvolvimentu Suku (PNDS).

Ho alterasaun ida ne’e, atu promove envolvimentu boot liu husi líder komunitáriu sira, liuliu xefe suku sira, atu define no akompaña investimentu iha sira-nia komunidade. Liu ona tinan sanulu, hafoin Dekretu-Lei orijinál ne’e tama iha vigór, diploma foun ne’e sai obrigatória ba Xefe Suku sira atu konsulta molok aprova investimentu ne’ebé finansia husi PNDS no estabelese hodi fó informasaun kona-ba ezekusaun ba investimentu sira ne’e. Aleinde ne’e, diploma ne’e mós buka hodi aliña rejime aprovizionamentu ba beins no servisu sira ho normativa foun sira seluk, ne’ebé permite prosedimentu ba adjudikasaun espesífiku sira. Diploma ne’e mós halakon norma sira ne’ebé iha relasaun ho Sekretariadu Tékniku PNDS nian, no transfere ona ba dekretu Governu bazeia ba Dekretu-Lei n. 49/ 2023, loron 23 fulan-agostu.

*****

5 - Projetu Rezolusaun Governu kona-ba doasaun veíkulu motorizada ba xefe suku sira ne’ebé ezerse ona mandatu iha períodu tinan 2016-2023

Hanesan rekoñesimentu ba dedikasaun no empeñu husi Xefe Suku ne’e sira ne’ebé mandatu remata ona iha loron 28 fulan-novembru tinan 2023, ba interese públiku, manifesta iha serbisu ne’ebé dedika nafatin ba komunidade lokál sira, Governu deside atu fó, títulu definitivu, veíkulu motorizada ida ba Xefe suku ida-idak ne’ebé remata ona sira nia mandatu iha loron 28 fulan-novembru tinan 2023 ka ba Xefe suku sira ne’ebé ezerse ona mandatu husi tinan 2016 to’o tinan 2023, maibé kontinua reeleita nafatin.

Tanba idade no kondisaun motorizada ne’ebé utiliza husi Xefe suku sira ne’ebé husi ona sira-nia kargu iha loron 28 fulan-novembru tinan 2023, no hanoin ba kustu reparasaun (atu hadi’a filafali) nian relasiona ho valór patrimoniál ne’ebé tuun, Governu deside halo doasaun hanesan alternativa ida ne’ebé viavel liu.

Despeza sira kona-ba  rejistu propriedade veíkulu motorizada no enkargu sira seluk nian sei responsavel husi Xefe Suku antigu sira ne’ebé sai benefisiáriu ba doasaun ne’e.

*****

Konsellu Ministrus aprova projetu Dekretu-Lei ida, ne’ebé aprezenta husi Ministru Komérsiu no Indústria, Filipus Nino Pereira, kona-ba Medidas defeza komersiál. 

Projetu Dekretu-Lei ne’e, ho objetivu atu estabelese medida sira defeza komersiál nian iha Timor-Leste, ne’ebé konsidera adezaun país ba Organizasaun Mundiál Komérsiu (OMC-sigla iha portugés), ba Akordu Parseria Ekonómiku (APE) entre Uniaun Europeia no País sira iha Pasífiku, no integrasaun ba Asosiasaun Nasoins Sudeste Aziátiku (ASEAN), ezije kompromisu formál kona-ba asesu ba merkadu beins no serbisu sira, ho objetivu atu hamenus, ka izensaun ba direitu aduaneiru sira, hala’o reforma oioin no aprovasaun ba restrisaun komersiál sira, hanesan parte ida husi prosesu liberalizasaun komérsiu nian.

Medidas defeza komersiál hanesan mekanizmu ne’ebé adopta ona husi Estadu no husi empreza sira ho objetivu atu salvaguarda indústria nasionál hasoru prátika dezleál sira komérsiu nian (prátika sira ne’ebé laiha lealdade ba komérsiu), hanesan dumping (prátika komérsiu ne’ebé hamate komérsiu lokál) no subsídiu sira, ne’ebé hatene hanesan  estratéjia atu domina iha merkadu husi empreza país konkorrente sira, ne’ebé kompromete konkorrénsia justa.  Aleinde atu minimiza efeitu husi prátika sira ne’e, medida sira ho objetivu atu fó protesaun temporária ba indústria nasionál iha faze surtu sira importasaun nian. Atu alkansa objetivu ida ne’e, importante atu implementa medida korretiva sira ne’ebé posibilita aumentu temporáriu ba direitu aduaneiru sira ka aplika restrisaun kuantitativa sira, hanesan kuota importasaun, ho propózitu atu resguarda indústria nasionál sira husi kompetisaun importasaun ne’ebé perigoza (kria prejuízu).

*****

Konsellu Ministrus aprova projetu Dekretu-Lei, ne’ebé aprezenta husi Ministra solidariedade Sosiál no Inkluzaun, Verónica das dores, ba revogasaun Dekretu-Lei n. 22/2021, loron 10 fulan-novembru, ne’ebé kria subsídiu ba inan isin-rua no ba labarik sira, ne’ebé hanaran “Bolsa da Mãe-Nova Geração” no ba alterasaun daruak husi Dekretu-Lei n. 18/2012, loron 4 fulan-abríl ne’ebé kria subsídiu apoia kondisionál “Bolsa da Mãe”.

Ho diploma ida ne’e, halo reforsu ba Subsídiu Apoiu Kondisionál “Bolsa da Mãe”, ho aprezentasaun valór ba subsídiu mensál nian ne’ebé la hanesan, husi dólar amerikanu 8 to’o 10, ho baze iha siklu eskolár ba labarik benefisiáriu sira, nune’e insentiva sira-nia frekuénsia eskolár. Aleinde ne’e, valór sira ne’ebé destina ona ba labarik sira ho defisiénsia ho idade eskolár no ne’ebé frekuenta hela eskola sei aumenta husi dólar amerikanu 5, subliña katak kompromisu Governu ho promove ekuidade. Governu konsidera katak importánsia boot husi partisipasaun iha eskola, bainhira benefisiáriu ikus sira ho idade kompativel ho ida ne’e, sei sai kritériu ida husi kritériu sira ne’ebé estabelese ona, tamba, iha sentidu ida ne’e, integra polítika asisténsia sosiál ba perspetiva edukasionál nian ida.

Revogasaun ba programa “Bolsa da Mãe-Nova Geração”, ne’ebé estabelese husi Dekretu-Lei N. 22/2021, loron 10 fulan-novembru, sai hanesan baze ba avaliasaun krítika ida husi polítika sira asisténsia sosiál nian ne’ebé iha vigór. Governu rekoñese importánsia atu proteje labarik ki’ik sira, hanesan konsagra ona iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste, maibé hatene katak importante halo ajustamentu hodi garante distribuisaun ida ne’ebé efikás ba rekursu sira. Governu konsidera katak protesaun sosiál ba inan isin-rua importante tebes atu proteje labarik ki’ik sira (infánsia), maibé hatene katak molok fó kontinuidade ba disponibilidade subsídiu apoia sosiál nian ba inan isin-rua, importante ba Estadu hala’o estudu impaktu ida husi rezultadu sira ne’ebé alkansa ona no objetivu atu alkansa ba redusaun vulnerabilidade no korrespondénsia ho polítika natalidade país nian.

*****

Aprova ona projetu Dekretu-Lei, ne’ebé aprezenta husi Ministru Planeamentu no investimentu estratéjiku, Gastão Francisco de sousa, kona-ba alterasaun dahuluk husi Dekretu-Lei n. 3/2023, loron 15 fulan-fevereiru ne’ebé kria Komisaun Nasionál Aprovizionamentu no aprova mós ninia estatutu

Intervensaun lejizlativa ida-ne’e iha objetivu prinsipál rua, ba dahuluk, atu define misaun KNA nian, fin no objetivu sira, modelu governasaun KNA nian, regra funsionamentu no ninia remunerasaun. Ba daruak, atu haboot atribuisaun KNA nian nu’udar servisu públiku espesializadu iha instrusaun prosedimentu sira aprovizionamentu nian, ho objetivu akizisaun ne’ebé justa, efisiente, ekonómika, bazeia ba prinsípiu optimizasaun husi relasaun kustu benefísiu.  Tuir diploma ida-ne’e, KNA maka servisu personalizadu Estadu nian ida, ne’ebé integra iha Administrasaun Indireta Estadu, iha ámbitu Ministériu Planeamentu no Investimentu Estratéjiku nian, ho autonomia administrativa, finanseira no patrimóniu rasik. KNA iha misaun atu asegura implementasaun lejizlasaun kona-ba aprovizionamentu, instrui prosedimentu sira aprovizionamentu nian ho justu, efisiente no ekonómiku, fó apoiu iha instrusaun prosedimentu aprovizionamentu nian ne’ebé servisu no entidade Setór Públiku Administrativu halo, kontribui hodi uniformiza prosedimentu sira no instrui prosesu sira iha ámbitu rejime kontraordenasionál ne’ebé prevee ona iha rejime jurídiku aprovizionamentu, kontratu públiku no ninia infrasaun sira.

Entre atribuisaun sira seluk, kabe ba KNA atu instrui prosedimentu sira aprovizionamentu nian ho valór hanesan ka boot liu dólar amerikanu millaun ida husi servisu no entidade setór públiku administrativu nian no projetu sira ne’ebé abrigu ba fundu infraestrutura, la haree ba nia valór.

*****

Ikusliu, Konsellu Ministrus aprova projetu Rezolusaun Governu, ne’ebé aprezenta hosi Ministru Agrikultura, Pekuaria, Peska no Florestas, Marcos da Cruz, ba determinasaun montante másimu ne’ebé atu selu tanba lakon edifikasaun (sasán /soin sira ne’ebé iha rai-leten), lakon benfeitoria (hadi’a propriedade ne’ebé iha tiha ona), lakon área floresta no agríkola nian, no tanba tenke hapara atividade sira hanesan pekuária, peskas no transladasaun mate-ruin sira no serimónia fúnebre, iha área implementasaun projetu rekualifikasaun edifísiu ministériu agrikultura, pekuáriu, peska no florestas nian. REMATA

   Ba leten