Biografia

NOTAS BIOGRÁFICAS 01-Primeiro-Ministro

SUA EXCELÊNCIA KAY RALA XANANA GUSMÃO

Kay Rala Xanana Gusmão mak lidera resistência timorense ne’ebé lori nia povo ba independência, no sai hanesan primeiro Presidente da República de Timor-Leste eleito, ikusmai serve país hanesan Primeiro-Ministro. 

Kay Rala Xanana Gusmão moris iha 20 de junho de 1946 iha Manatuto, fatin ne’ebé nia passa nia tempo infância (ka labarik). Nia frequenta Escola Primária Santa Teresa, iha Ossu, Viqueque, Seminário de Nossa Senhora de Fátima,iha Dare, no Liceu Dr. Francisco Machado, iha Díli. Hala’o hela nia estudos liceais nia hahú serviço hanesan topógrafo no hanorin iha Escola Chinesa Díli.

Iha 1966, nia tama iha Administração Pública no entre 1968 ho 1970, serve Exército Português. Iha 1974 hahú colabora ho periódico “A Voz de Timor" no adere ba Associação Social Democrata (ASDT), ne’ebé transforma lailais loos ba Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente (FRETILIN), no nia desempenha funções hanesan diretor-adjunto  Departamento Informação.

Liutiha invasão militar Timor-Leste husi Indonésia, iha 1975, no inimigo sira oho presidente FRETILIN,iha 1978, Xanana Gusmão halo reorganização luta ba independência. Iha 1981, nia organiza I Conferência Nacional da FRETILIN, ne’ebé hili nia hanesan Líder Resistência e Comandante-em-Chefe das Forças Armadas de Libertação Nacional de Timor-Leste (FALINTIL) no, iha março de 1983, nia hahú negociações ho Forças Armadas Indonésia (ABRI/TNI), hodi halo cessar-fogo to’o fulan agosto tinan ida-ne’e. Então nia lança Política Unidade Nacional, desenvolve Frente Clandestina no harii Conselho Nacional de Resistência Maubere (depois temi ho naran Conselho Nacional de Resistência Timorense).

Xanana Gusmão, Forças Armadas Indonésias kaer no dadur nia, iha Díli, liutiha tinan 17 guerrilha no massacre Santa Cruz (1991). Ho julgamento encenado (katak halo bosok de’it), ne’ebé acontece iha 1993, transfere nia ba cadeia Semarang, iha Indonésia, hafoin bá fali Cipinang. Durante período hela iha prisão, nia continua lidera resistência, desenha estratégias, estuda línguas (indonésia no inglês) ho Direito no dedica an halo poesia ho pintura. Iha 1988, iha Convenção Nacional Timorense, reafirma ninia liderança iha Resistência Timorense no foti nia hanesan Presidente CNRT, maski nia dadur nafatin. Iha fevereiro 1999 nia passa ba  regime prisão domiciliária (katak dadur iha uma), no liberta nia iha 7 setembro tinan ne’e duni.

Iha 30 de agosto de 1999, povo timor vota iha referendo ho apoio husi Organização das Nações Unidas (ONU), ne’ebé ema barakliu mak la simu proposta kona-ba autonomia ne’ebé Indonésia apresenta. Votação ne marca fim husi ocupação indonésia no início husi processo transição ho tulun tomak husi ONU.

Iha I Congresso Nacional CNRT nian (Díli, agosto de 2000), Xanana Gusmão eleito presidente CNRT / Congresso Nacional no, entre novembro de 2000 ho abril de 2001, nia hanesan porta-voz Conselho Nacional, órgão legislativo timorense iha Administração Transitória de Timor-Leste, ne’ebé composto husi representantes sociedade civil. Depois da dissolução CNRT (junho de 2001), harii Associação de Veteranos da Resistência, ho objetivo cria condições ba participação veteranos no processo de desenvolvimento do país.

Iha 14 de abril de 2002, Kay Rala Xanana Gusmão eleito Presidente da República Democrática de Timor-Leste, no simu posse iha 20 de maio de 2002, cargo ne’ebé nia ocupa to’o maio de 2007. Iha duni tinan ne’e, nia eleito presidente partido político ida ne’ebé foin mak harii,Congresso Nacional para a Reconstrução de Timor-Leste (CNRT). Iha 30 de junho realiza eleições legislativas, no CNRT mak hetan segundo maior número de votos no forma aliança ida ho partido político sira seluk hanesan PD (Partido Democrático) ho Coligação ASDT-PSD. Aliança ida-ne’e, Aliança Maioria Parlamentar (AMP), bele garante maioria iha Parlamento Nacional ne’e mak hetan convite oficial hodi forma IV Governo Constitucional.

Iha agosto 2007, Xanana Gusmão simu cargo hanesan Primeiro-Ministro e Ministro da Defesa e Segurança da República Democrática de Timor-Leste, no reeleito Primeiro-Ministro iha eleições legislativas tinan 2012. Hanesan Primeiro-Ministro, Xanana Gusmão consolida paz ho unidade nacional, reforça nia bases democráticas no investe iha setores fundamentais ba crescimento económico,hodi lidera tan produção ho processo consulta pública kona-ba Plano Estratégico de Desenvolvimento 2011-2030.

Iha dezembro 2014, Xanana Gusmão fó-hatene katak nia sei husik hela nia cargo hanesan Primeiro-Ministro. Iha 16 de fevereiro de 2015, liderança ne’e nia fó tutan ba geração tuirmai, ho tomada de posse VI Governo Constitucional, ne’ebé Kay Rala Xanana Gusmão sai fali Ministro do Planeamento e Investimento Estratégico. Nia ocupa cargo ne’e to’o setembro de 2017, altura ne’ebé VII Governo Constitucional simu posse.

Tanba VII Governo la iha maioria iha Parlamento Nacional hodi hetan aprovação ba Programa Governo,tenke realiza eleições legislativas antecipadas iha maio de 2018. Iha eleições ne’e coligação ida ho partido tolu ne’ebé lidera husi CNRT mak manán, ne’ebé Xanana Gusmão hanesan presidente. Xanana Gusmão,dala ida tan, lakohi sai Primeiro-Ministro VIII Governo Constitucional, fó fali cargo ne’e ba líder partido seluk ida husi coligação, atu nune’e bele dedica tomak nia an ba processo conclusão fronteiras marítimas permanentes no ba desenvolvimento Greater Sunrise.

Desde 2010, Xanana Gusmão exerce nafatin funções hanesan Pessoa Eminente do Conselho de Assessoria do g7+, associação voluntária ida ho cerca de 20 países, ne’ebé moris iha conflito laran no/ka ne’ebé iha fase transição democrática no iha dalan ba desenvolvimento. Principal objetivo g7+ nian mak fahe ba malu experiências ho conhecimentos hodi reforma, la’ós de’it país hirak-ne’e rasik, maibé mós forma oinsá comunidade internacional coopera ho Estados frágeis ne’ebé afetados husi conflitos.

Em 2016, tanba nomeação husi Governo, Xanana Gusmão mak hanesan Chefe da Equipa  de Negociações do Conselho para a Delimitação Definitiva Fronteiras Marítimas. Bainhira desempenha função hirak-ne’e, nia lidera negociações ho Austrália, inclui processo Conciliação Obrigatória iha âmbito Convenção das Nações Unidas kona-ba Direito do Mar (CNUDM), hodi halo assinatura ba Tratado de Fronteira Marítima entre Timor-Leste ho Austrália, ratifica iha 30 de agosto de 2019. Atualmente, continua hela processo kona-ba delimitação fronteiras marítimas permanentes ho Indonésia.

Iha 2018, tanba considera nia conhecimentos, experiência ho sucessos ne’ebé hetan iha delimitação fronteiras marítimas, Xanana Gusmão hanesan nafatin Representante Especial  do Governo hodi representa Estado iha negociação fronteiras terrestres ho República  Indonesia. Nune’e mós, iha tinan ne’e duni, foti nia hanesan Representante Especial do Governo de Timor-Leste ba conclusão procedimentos necessários kona-ba ratificação Tratado entre RDTL ho Commonwealth Austrália ne’ebé estabelece ida-idak nia fronteiras marítimas iha tasi Timor, aquisição interesses iha campos petrolíferos no celebração acordos kona-ba desenvolvimento campos Greater Sunrise, no nia husik cargo dahikus ne’e iha julho de 2020.

Iha dezembro de 2019, foti nia hanesan Representante Especial do Governo para a Economia Azul, ho objetivo coordena advocacia nacional no internacional kona-ba  Economia Azul de Timor-Leste no lidera esforços ba ninia promoção ho desenvolvimento.

Iha 1 de julho de 2023, Xanana Gusmão simu posse hanesan Primeiro-Ministro do IX Governo Constitucional, tuir resultado eleições legislativas 21 de maio, ne’ebé Congresso Nacional da Reconstrução de Timor-Leste (CNRT) manán ho maioria, hodi forma coligação ida ho PD, terceira força política país ne’e nian.

Nu’udár Primeiro-Ministro, agora ne’e nia iha competência rasik atu lidera processo negocial kona-ba fronteiras terrestres no marítimas ho Indonésia no Política kona-ba Economia Azul  Timor-Leste nian.

Prémios:

1975: Primeiro Prémio do Concurso Literário de Timor-Leste

1999: Prémio Sakharov do Parlamento Europeu

2000: Prémio Kwangju de Direitos Humanos (Coreia do Sul)

2000: Prémio da Paz de Sydney

2002: Prémio Norte-Sul, Observatório Norte-Sul (União Europeia)

2002: Prémio da Paz Félix Houphouët-Boigny da UNESCO

2002: Prémio das Crianças “Amigo Adulto Honorário”, Suécia

2003: Prémio Caminho para a Paz 2003, Fundação Caminho para a Paz

2003: Prémio "Liderança com Integridade" do International Herald Tribune

2003: Prémio "Estrelas da Ásia" da Business Week

2021: Prémio Literário Guerra Junqueiro, Lusofonia 2021

Condecorações:

1995: Cidadão Honorário de Brasília, Brasil

1998: Ordem da Liberdade, Portugal

1998: Cidadão Honorário de São Paulo, Brasil

1999: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Lusíada, Lisboa, Portugal

2000: Ordem de Mérito, Nova Zelândia

2000: Cidadão Honorário de Lisboa, Portugal (simu Chave de Ouro da Cidade de Lisboa)

2000: Medalha da Vice-presidência da República Federal do Brasil

2000: Ordem de Mérito José Bonifácio, Grau de Grão Oficial, Universidade do Estado do Rio de Janeiro

2000: Doutoramento Honoris Causa, Universidade do Porto, Portugal

2002: Grande Colar da Ordem do Cruzeiro do Sul, Brasil

2003: Doutoramento Honoris Causa, Universidade de Victoria

2003: Grau de Cavaleiro Honorário da Grande Cruz da Ordem de São Miguel e de São Jorge, Sua Majestade Rainha Elizabeth II mak fó

2004: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Nacional Suncheon, Coreia do Sul

2006: Grande Colar da Ordem de Dom Infante, Portugal

2006: Doutoramento Honoris Causa, Universidade de Takushoku, Japão

2011: Medalha de Primeira Classe da Ordem de Vanuatu, Vanuatu

2011: Doutoramento Honoris Causa, Universidade de Coimbra, Portugal

2012: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Charles Darwin, Austrália

2014: Doutoramento Honoris Causa, ISCSP, Universidade Técnica de Lisboa, Portugal

2014: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Malaysia Sabah, Malásia

2014: Medalha de Honra ne’ebé ás liu husi Indonésia, “Bintang Republik Indonesia Adipurna”, entrega husi Presidente da República da Indonésia, S. Exa. Susilo Bambang Yudhoyono

2015: Doutoramento Honoris Causa, Universidade de Melbourne, Austrália

2016: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Waseda, Japão

2017: Doutoramento Honoris Causa, Universidade do Funchal, Portugal

2017: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Hunan, China

2019: Doutoramento Honoris Causa, Universidade de Camboja, Camboja

2021: Doutoramento Honoris Causa, Universidade de Artes de Kyoto, Japão

2021: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Sophia, Japão

2023: Doutoramento Honoris Causa, Universidade Americana de Phom Penh, Camboja

Atualização dahikus: janeiro 2024

   Ba leten