Governu Timor-Leste

 “Konservasaun no uzu sustentavel husi tasi-boot (oseanu), tasi no rekursu tasik sira nian ba dezenvolvimentu sustentavel” tema husi eventu ida ne’ebé hala’o iha momentu Konferénsia Globál kona-ba Ajenda tinan 2030, ne’ebé hala’o iha loron 23 fulan-maiu, iha Sentru Konvensoins Dili.

Sorumutuk ne’e hetan partisipasaun maka’as no halo parte iha painél ida ne’ebé modera husi Ministru Negósius Estranjeirus no Kooperasaun, Hernâni Coelho, personalidade sira hanesan Ministru Estadu Estanislau da Silva, ne’ebé tutela ba Asuntu Ekonómiku, Agrikultura no Peska, Ministru Constâncio da Conceiҫão Pinto, ne’ebé asume kargu Komérsiu, Indústria no Ambiente nian, Sandra Whitehouse, husi organizasaun Ocean Conservancy [Konservasaun Tasi-boot], no Vise-Ministru Finansas no Dezenvolvimentu Ekonómiku Serra Leoa nian, Momoh Vandi.

Ministru Estanislau da Silva defende utilizasaun rekursu tasi-okos Timor-Leste nian sira ho forma sustentavel no ne’ebé fó benefísiu ba populasaun sira. Nia mós hatete katak tasi Timor-Leste nian sofre maka’as ho peska ilegál no esplika katak ninia Ministériu buka hela apoiu husi organizasaun la’ós governamentál sira no husi nasaun viziñu sira atu kontrola problema ida-ne’e, liuliu iha iha tasi-mane.

Ministru Constâncio Pinto hateten katak Timor-Leste hatudu ona to’o oras ne’e ninia konxiénsia ambientál iha mundu internasionál, inklui asinatura ba Akordu París nian. Maske nune’e, nia rekoñese katak sei iha serbisu barak mak atu halo. Ministru ne’e esplika katak inisiativa ida husi inisiativa boot sira iha área ida-ne’e, ne’ebé iha impaktu signifikativu ba tasi-boot sira, maka polítika “lae ba plástiku”, ne’ebé oras ne’e daudaun iha hela debate nia laran.

Sandra Whitehouse halo aprezentasaun ida kona-ba problema globál ba plástiku sira iha tasi-boot, iha ne’ebé maka konsome husi moris oioin lubuk boot ida, hahú husi mikroorganizmu ne’ebé ki’ik liu to’o ba baleia azul sira.. Nia informa katak estudu foin-lalais ne’e kompara ikan ne’ebé ka’er no fa’an iha Kalifórnia ho ikan sira ne’ebé maka ka’er no fa’an iha Indonésia no konklui katak, iha fatin rua ne’e, besik 25% husi ikan sira ne’e iha plástiku iha kabun laran. Nia subliña kona-ba importánsia atu Timor-Leste buka solusaun ba rezíduu no poluisaun ne’ebé maka provoka husi plástiku.

Vise-Ministru Momoh Vandi konkorda katak polítika “lae ba plátiku” hanesan pasu importante ida no katak ezemplu fasil ida maka halakon uzu saku plástiku sira no troka fali ho saku husi surat-tahan ka saku ne’ebé maka bele utiliza fila-fali.

Iha tinan kotuk, sientista balu mai deklara katak tasi Timor-Leste nian nu’udar tasi ida mós entre tasi hirak iha mundu ne’ebé iha biodiversidade ne’ebé boot liu. Rikusoin tasi nian hirak ne’e importante atu dezenvolve turizmu. No prátika responsavel no sustentavel husi prátika peska nian sira sai nu’udar komponente importante ida husi polítika Timor-Leste nian atu hasa’e diversifikasaun ekonómika iha dalan ba dezenvolvimentu sustentavel.

Eventu kona-ba Tasi-boot ida ne’e fó kontributu pozitivu ida ba konservasaun tasi-boot sira no utilizasaun rekursu tasik Timor-Leste nian ho maneira sustentavel.

Importánsia globál husi kestaun ida ne’e no oinsá buka solusaun sira no prátika di’ak sira sei sai tema sentrál husi Konferénsia Tasi-boot sira nian, ne’ebé sei hala’o iha Nasoins Unidas, iha fulan-juñu.