Sorumutuk Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste nian
Iha loron 25 no loron 26, hafoin hala’o tiha Cimeira CPLP nian iha Díli no vizita ofisiál Primeiru-Ministru Portugal nian iha Timor-Leste, Governu hala’o sorumutu, ho ninia Parseiru Dezenvolvimentu ba sorumutuk anuál, iha Sentru Konvensaun Díli, ho ninia tema ba tinan ne’e maka: “Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian: Jestaun hodi hadi’a Rezultadu sira”
Iha Sorumutuk Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste (RPDTL) nian ne’e, aprova tiha Matrix PED - ferramenta ida atuhodi insentiva no garante ba implementasaun polítika ne’ebé estabelese ona.
Dokumentu rua ne’e mai hosi servisu loron rua nian, ne’ebé hala’o ona sesaun hodi halo análize oioin no debate kona-ba setór estratéjiku dezenvolvimentu haat, maka hanesan setór Ekonómiku, Sosiál, Dezenvolvimentu Infra-estrutura nian sira no Setór Governasaun no Fortalesimentu Institusionál, ne’ebé aliña diretamente ho pilár haat ba Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu (PED) tinan 2011-2030. Hola parte ba-iha sesaun hirak ne’e membru Governu, Parlamentu Nasionál no Parseiru Dezenvolvimentu sira, tama mós reprezentante organizasaun internasionál sira, Sosiedade Sivíl no Setór Privadu.
Atu hanoin hikas fali, PED ne’ebé, “estabelese enkuadramantu ba to’o tinan 2030, atu transforma Timor-Leste ba nasaun ida ho rendimentu médiu-altu sira no ho populasaun ida ne’ebé mak iha saúde, matenek no moris iha seguransa”, lansa tiha ona iha RPDTL iha tinan tolu ona, iha 2011. Hafoin tinan rua liu tiha, Goverunu fó sai ona iha sorumutuk hanesan iha tinan 2013, Mekanizmu Koordenasaun Polítika Dezenvolvimentu nian ida, atu fasilita implementasaun Planu Estartéjiku Dezenvolvimentu (PED) ba nasaun.
Atuhodi garante kontinuasaun implementasaun objetivu sira ne’ebé define ona, Matrix PED, iha konsensu ba parte hirak ne’ebé envolve-an, fó responsablidade direta atuhodi asegura kumpri ba meta sira, iha tinan ida ne’e.
Primeiru-Ministru, tuir kedas sesaun maklokek nian, ajusta ba-iha dezenvolvimentu ne’ebé mak hala’o lailais tebes tuir rejistu Timor-Leste nian, iha tinan hirak ikus ne’e, iha nível lokál, rejionál no internasionál, ne’ebé rekoñese ona hosi organizasaun boboot iha mundu.
Konselleira Espesiál Sekretáriu-Jerál Nasoens Unidas nian ba Timor-Leste, Noeleen Heyzer hato’o katak “Maske hanesan nasaun ida ne’ebé foun liu, Timor-Leste halo ona kontribuisaun di’ak ba dezenvolvimentu rejionál no globál”, ho lailais “Timor-Leste agora aas liu hosi médiu nasaun hirak tama iha Grupu Médiu Dezenvolvimentu Umanu nian”. Noeleen Hayzer hateten mós katak, “Dadaun ne’e, dala-ruma Timor-Leste la’ós de’it sai nasaun ida ne’ebé riku mina-rai iha ita-nia rejiaun maibémós iha sistema ida ne’ebe di’ak hodi uza rendimentu finanseiru hosi rezerva mina-rai nian atu apoiu dezenvolvimentu hosi jerasaun ba jerasaunu. Nia uza ona nia rendimentu rekursu petróleu ne’ebé agora iha ona billaun USD 16 hodi finansia nia orsamentu ba dezenvolvimentu.
Bainhira sorumutuk ne’e to’o ba nia rohan, Primeiru-Ministru, fó hanoin katak presiza hala’o nafatin ba PED tinan 2011-2030. Tanba-ne’e iha Komunikadu ne’ebé ninia rezultadu hatudu hosi loron rua nia laran iha RPDTL katak hetan revizaun ida kahur, tanba “dokumentu ba-iha evolusaun” ida no “ atu garante katak ida-ne’e nafatin fornese estrutura ba dezenvolvimentu nasionál to’o tinan 2030”.
