Austrália muda pozisaun kona-ba fronteira marítima

Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no

  Porta-Vóz Ofisiál Governu Timor-Leste

 Dili, loron 5 fulan Juñu tinan 2014

Austrália muda pozisaun kona-ba fronteira marítima

 Iha polítika Austrália nian ida ne’ebé halai sés tebetebes, Ministru Defeza David Johnston, fó fiar ba rona na’in sira ne’ebé rona ninia diskursu kona-ba “Jestaun kona-ba Tensaun Estratéjika sira” ne’ebé atu esklarese no lori ba oin asuntu sira ne’e “tuir direitu internasionál, inklui Konvensaun Nasoins Unidas nian kona-ba Direitu Tasi nian (CNUDM, sigla iha lian portugés), tinan 1982”. David Johnston hateten katak deliberasaun sira kona-ba fronteira maíitima (fronteira tasi-laran) tenke foti haree tuir meiu internasionál hirak ne’ebé iha ba “nasaun hotu-hotu iha rejiaun ne’e nia bein koletivu (di’ak hothotu nian)”. Timor-leste lia-ida ho Ministru Defeza Austrália nian ne’e, no ida ne’e signifika aliñamentu foun husi polítika sira, liuliu hirak ne’ebé iha relasaun ho Timor-Leste, ne’ebé buka fronteira tasi-laran nian ida ne’ebé permanente ho Austrália ne’ebé bele loke dalan ba dezenvolvimentu rejionál ida ne’ebé lais liután.

Tuir CNUDM, fronteira tasi-laran ne’ebé nasaun rua ne’e konkorda maka liña mediana. Artigu 15 konvensaun ida ne’e nian dehan katak bainhira tasi-ibun (costas) husi Estadu rua nian iha pozisaun hateke ba malu, Estadu rua ne’e hotu la iha direitu atu haluan tan sira nia tasi territoriál hakat liu liña klaran ne’e, ne’ebé ninia pontu sira iha distánsia ne’ebé hanesan de’it. Primeiru-Ministru Tony Abbot, iha entrevista ida ne’ebé fó-sai iha rádiu iha loron 3 fulan Juñu, deklara katak “disputa sira tenke rezolve… tuir lei internasionál”, no husu  maka’as atu labele iha kualkér asaun unilaterál husi parte kualkér Estadu nian relasiona ho reivindikasaun sira kona-ba fronteira tasi-laran nian. Maibé Austrália mós tenke respeita, lei internasionál ne’ebé temi kona-ba ninia viziñu ne’ebé besik liu, Timor-Leste, tanba to’o oras ne’e, nia lakohi atu kumpri lei internasionál sira husi Konvensaun Nasoins Unidas nian sira kona-ba Direitu Tasi nian, no lakohi mós buka atu tuur hamutuk, hodi deklara – nu’udar deskulpa ba pedidu rezerva iha Tribunál Internasionál Justisa no Tribunál Internasionál ba Direitu Tasi nian, iha fulan Marsu tinan 2002 – katak Timor-Leste la iha posibilidade legál atu reivindika limite tasi-laran. Hahalok Austrália nian ne’ebé hasés-an husi mekanizmu sira kona-ba direitu internasionál relasiona ho Timor-Leste sai hanesan xoke globál ida, tanba ida ne’e halai sés ona husi konseitu Austrália nian kona-ba tratamentu justu.

Iha fulan Fevereiru tinan 1991, Portugál lori Austrália ba Tribunál Internasionál Justisa nian, relasiona ho legalidade husi Tratadu Timor- Gap, ne’ebé Austrália no Indonésia asina hamutuk, no hanoin ona atu esplora  riku-soin sira ho folin dólar rihun ba rihun riku soin iha Tasi Timor. Tribunál ne’e labele foti desizaun tanba Indonézia la partisipa. Bainhira Austrália hatan ba ho okupasaun Indonézia nian iha Timor-Leste, nia la tuir ona Rezolusaun 384 Konsellu Seguransa Nasoins Unidas nian, ne’ebé husu “ba Estadu hotu-hotu atu respeita integridade territoriál Timor-Leste nian, no mós ninia Povu nia direitu sira rasik ba aoutodeterminasaun”.  Iróniku fali, dadaun ne’e Austrália halo parte iha Konsellu Seguransa Nasoins Unidas nian, proposta ida ne’ebé Timor-Leste apoia maka’as.

Husi tinan 1975 to’o tinan 1999, Austrália no Indonézia halo tratadu oin-oin atu esplora mina-rai no gás iha Tasi Timór. Maibé, tanba rejime Suharto nian hakotu iha tinan 1998 – ho tan krize ekonómika no polítika besik fulan 12 nia laran, no mós, Timor-Leste ninia ukun rasik an iha tinan 1999, ne’ebé halo rahun nahas tiha nasaun ne’e – Austrália, kria, aprova no konsolida mesmesak, projetu sira kona-ba dezenvolvimentu rekursu sira iha Tasi Timór. Maske altu membru sira husi Senadu Estadus Unidus nian no husi Kámara Deputadu sira nian haruka surat ida hodi husu ba Primeiru-Ministru John Haward atu garante katak” reseita kualkér husi área ne’ebé iha disputa iha liña klaran (liña mediana) nian sorin balu husi parte Timor-Leste nian, maibé la tama iha JPDA tenke halo kontabilidade to’o iha momentu ne’ebé halo lia-ida (akordu) ne’e”. Austrália avansa ho prospesaun no esplorasaun, tuir Governu Austrália, Conoco Phillips no ninia parseiru sira ninia planu, atubele investe maka’as no investe tomak de’it iha rai Austrália nian.

Ministru Agio Pereira hatete: “Ami simu di’ak ho polítika foun ne’ebé Primeiru-Ministru Austrália no ninia Ministru Defeza hatudu. Timor-Leste nu’udar Austrália nia aliadu no belun ida ne’ebé besik. Ami hanesan ponte estratéjiku ida entre Austrália no nasaun seluk iha rejiaun ne’e no lideransa husi nasaun rua ne’e nian nu’udar aliansa importante tebe-tebes ne’ebé nasaun rua ne’e bele no tenke harii metin, liuhusi lei no norma internasionál hirak ne’ebé maka ita estabelese ona, liuhusi empeñamentu ne’ebé konstrutivu, diálogu substantivu no negosiasaun”.

   Ba leten