Governu Timor-Leste

Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no

Porta-Vóz Ofisiál Governu Timor-Leste

Díli, Loron 18 Fulan Abril Tinan 2013

Estudu sira daudaun ne’e hatudu katak opsaun Plataforma flutuante GNL hanesan risku boot ida ba Timor-Leste

Avaliasaun Komparativa Nível Altu ida kona-ba benefísiu baze fiksa Gás Naturál Likefeitu (GNL) iha Timor-Leste versus Plataforma Flutuante Gás Naturál Likefeitu (PFGNL) ida hatudu adverténsia momoos kontra risku boot bainhira hili opsaun Plataforma Flutuante GNL ba Greater Sunrise. Relatóriu ne’e Governu Timor-Leste maka haruka, ho intensaun hakarak atubele hetan opiniaun datoluk ida, hasoru estudu rua liubá, ne’ebé mak opiniaun ida hato’o hosi empreza petrolífera Woodside rasik. Estimativa inisiál kustu kapitál no kustu operasaun sira hatudu katak opsaun Timor-Leste ne’e signifikativu tebetebes tuir pontudevista ekonómiku, nomós teknolojia PFGNL iha hela faze dezenvolvimentu inisiál, ne’ebé investigadór sira konklui katak seidauk iha posibilidade atu halo validasaun loloos ba estimativa preliminár kustu nian maka Woodside fó-sai.

Plataforma Flutuante GNL ne’e, konsidera hanesan operasaun produsaun iha tasi-leten (offshore) ne’ebé kompleksa no karu bainhira uza, ne’ebé sei iha hela faze esperimentál ida. Matenek na’in sira ba matéria ne’e halo kálkulu katak sei bele hetan kustu adisionál hahú hosi porsentu 30% to’o porsentu 100%, bainhira hahú to’o hetan sustentabilidade operasionál. Agora daudaun, esperiénsia ne’ebé mak iha liu signifikadu indústria nian kona-ba prosesu inovasaun radikál ida ne’e mosu ona iha instalasaun sira kampu gás naturál Snohvit, ita Tasi Barents, Noruega nian. Mosu ona kestaun lubun ida kona-ba konsepsaun, kapasidade produsaun nian, operabilidade no manutensaun ne’ebé lori tinan tolu resin hodi rezolve. Tuir komparasaun, solusaun ne’ebé seidauk mai hosi esperiénsia ba PFGNL, hamosu kestaun sira mós iha nível ekonómiku. Persentajen erru hosi estimativa inisiál sei boot tebetebes. Tanba hanesan novidade ida, kustu hothotu kona-ba instalasaun PFGNL nian, ema bele hatene de’it hafoin projetu ne’e remata, ho sistema ne’ebé estabelese ona no halo remata tiha ona pelumenus operasaun no manutensaun balu ne’ebé mak signifikativu. Kustu hirak ne’ebé seidauk hatene loloos, ikusmai, sei iha impaktu ida kona-ba bolsu sira ba sidadaun timoroan no australianu sira.

Atu halo situasaun ne’e sai grave, sira foti kestaun sira kona-ba seguru tan de’it  investimentu. Instalasaun hotu ba produsaun, armazenamentu no deskarregamentu ba iha PFGNL sei tau hamutuk iha fatin ida de’it (hull) .Bainhira  lakon fatin ida ne’e, signifika katak  lakon  projetu tomak. Iha faze ida ne’e, sei iha nafatin inserteza kona-ba oinsá  mak  indústria  seguradora bele jere risku seguru nian ida ho implikasaun no ho volume hirak  ne’e. Iha alternativa, risku sira husi projetu GNL nian ida ho baze iha Timor-Leste, ka prosesu husi nahisin sai fali been iha rai (onshore) tun liu. Tanba ida ne’e hanesan teknolojia ida ne’ebé hetan esperiénsia barak ona ne’ebé tau iha  istória tinan 47 no hala’o ona prosesu hanesan ne’e iha fatin liu 23, to’o agor.

Maski seidauk iha projetu rua ne’ebé hanesan kona-ba enjeñeria no estimativa kustu nian, maibé unidade GNL nian iha rai sai nu’udar alternativa ida ne’ebé mak estabelese no iha prova ona  atu nune’e, kustu risku nian bele hetan kálkulu ida ne’ebé mak presiza. Maski projetu inisiál GNL nian sei bazeia ba teknolojia likifasaun ne’ebé mak iha prova ona maibé tanba hala’o projetu sira ne’e iha tasi klaran bele hamosu risku sira aas bainhira  hahú hala’o projetu ne’e. Unidade dahuluk sira PFGNL nian, bele iha periódu hirak ne’ebé atu hahú  funsiona ho tempu ne’ebé mak naruk liu ka ne’ebé uluk ladun haree hetan bainhira koko sistema sira ne’e no identifika, halo diagnoze no hadi’a kualkér problema hirak ne’ebé maka lahein atu mosu iha faze inisiál nian.

Razaun ida tanba sá maka hili GNL iha rai einjerál di’ak liu tanba bele halo instalasaun MMt/y lima ba baze GNL nian ne’ebé mak metin, kompara ho ida hosi MMt/y haat ba PFGNL nian. Opsaun ida ne’e, bele haburas ekonomia no ho tempu hanesan bele hetan lalais rezultadu husi rekursu sira. Bele dehan mós katak prosesamentu GNL nian iha rai sei lapara hodi hala’o maizumenus iha loron 340 nia laran ba tinan ida hodi kompara ho loron 325 iha tinan ida nia laran ba PFGNL. Kustu ne’e sei hetan dólar amerikanu 1100 ba tonelada ho kapasidade tinan ida nian ba GNL iha rai kompara ho osan dólar amerikanu 2100 ba tonelada kapasidade ba PFGNL nian.

Iha kadoras oioin gás nian ne’ebé maka tau iha bee kle’an hanesan ho ida ne’ebé maka propoin ba Timor-Leste, ne’ebé mak uza ona ka atu uza inklui mós Galsi iha Mediterániu ne’ebé nia kle’an to’o metru  2800. Relatóriu hatudu katak kadoras gás Timor-Leste nian iha bee kle’an metru 3000 sei laliu enjeñaria ka kapasidade  transporte no kolokasaun kadoras gás nian hirak ne’e hodi  fó seguransa ba investidór sira iha investimentu.

Relatóriu hatete katak, nu’udar projetu dahuluk ida PFGNL nian, hein katak Greater Sunrise bele sujeita ba kestaun barak liu ne’ebé maka relasiona ba solusaun ne’ebé mak seidauk loos hodi husu toleránsia ida ba risku ne’ebé mak responsável projetu sira nian bele simu, maibé ladun presiza ba nasaun ne’ebé mak foin moris.

Timor-Leste gasta ona osan dólar tokon ba tokon hahú kedas iha tinan 2008 ba dadus ne’ebé mak primáriu, sekundáriu no terseiru nian, análize sira no promosaun ba aspetu hothotu kona-ba proposta hirak ne’ebé maka hili no hodi dezenvolve setór ne’e ho líder sira indústria mundiál nian.Iha fulan hirak tuir mai ne’e, rezultadu barak sei fó sai ba públiku nu’udar kompromisu governu nian atuhodi sensibiliza povu iha matéria husi jestaun  rekursu sira no mós garante katak iha duni trasnparénsia.