Governu Timor-Leste

Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no

Porta-Vóz Ofisiál Governu Timor-Leste

Díli, Loron 19 Fulan Marsu Tinan 2013

Timor-Leste ba Tribunál atu defende reseita fizkál

Semana ida ne’e sai nu’udar momentu istóriku ida ba Timor-Leste. Tribunál Distritál Díli sei sai nu’udar  fatin ida ba prosesu judisiál ne’ebé sei marka ba dala uluk iha istória katak Timor-Leste defende ninia direitu soberanu iha Tribunál, hodi proteje impostu ne’ebé kobra tiha ona husi kontraente sira husi minarai no gáz  nian.

Iha tinan lima ikus ne’e, Ministra Finansa, Emília Pires, kria tiha ekipa ida ne’ebe kompostu husi timor oan sira, ne’ebe iha rai li’ur no empreza advogadu no auditór sira hodi hahú halo auditoria fizkál husi kontraente minarai nian. Objetivu husi auditoria ne’e, atu hodi garante katak povu timor oan simu tiha ona ninia justa kuota-parte husi reseita fizkál ne’ebé mai husi lukru minarai no gáz nian iha Timor-Leste no kontraente sira prontu ba aplikasaun lei sira iha Timor-Leste. Ministériu Finansas hala’o pezkiza ida ho kuidadu tebes-tebes, ba kazu ida-idak, ne’ebe bazeia ba iha aplikasaun lei ne’ebe vigora iha país ne’e. Peskiza ida ne’e hatudu ninia rezultadu hodi dezkobre inkonsisténsia barak iha deklarasaun fizkál sira, ne’ebe oras ne’e aprezenta ona iha tribunál Timor-Leste nian.

Porta-Voz husi V Governu Konstitusionál, Agio Pereira, hatete katak, “ asaun ida ne’e la kaer mesak de’it ho rekuperasaun husi fundu sira, maibe mós ho mudansa husi forma hanesan kontraente sira iha área ida ne’e, ne’ebe halo negósiu iha Timor-Leste, ka nune’e mós iha país sira hotu ne’ebe hala’o hela dezenvolvimentu. Ami halo de’it saida mak nasaun dezenvolvida ne’ebé de’it halo, ka ne’ebe mak tenke halo, ne’e katak haree hikas fali no halo auditoria ba konta sira husi empreza sira ne’ebe maka halo negósiu iha sira nia teritóriu, hodi garante katak sira respeita lei sira ne’ebe mak iha no selu buat ne’ebe mak iha obrigasaun atu selu. Ne’e maka prátika ida ne’ebe di’ak liu no ne’e hanesan parte integrante husi prosesu harii Estadu nian. Ohin,  iha kualkér parte mundu nian, timoroan sira tenke sente orgullu no ita nia parseiru internasionál sira, bele fó fali sira nia konfiansa iha Estadu no asaun hirak ne’e bele hatudu boa governasaun, responsabilizasaun no tranparénsia”.

Timor-Leste kontinua  nu’udar nasaun ida ne’ebe favorese maka’as tebes iha investimentu, nune’e Governu estabelese tiha ona benefísius fizkál no insentivu seluk atu hodi fó atenbrani ba tipu partisipasaun ne’e. Investidór sira simu ho di’ak iha Timor-Leste, maibé, hanesan sira hotu-hotu, tenke kumpri lei ne’ebe mak estabelese tiha ona.

Kazu dahuluk ne’e simples hela. Direksaun-Jeral Impostu Timor-Leste nian, ne’ebé jere impostu sira minarai nian, husu atu halo fundamentasaun ba informasaun, ne’ebe mak tuir lei, atu suporta dedusaun fizkál ne’ebé mak hala’o husi kontraente sira. To’o  momentu ne’e empreza lakohi atu fó informasaunkona-ba ne’e. Bainhira mak empreza lakohi atu fó informasaun ne’ebé mak husu, Direksaun-Jerál Impostu sira Timor-Leste nian, determina ona tuir lei, montante ida ne’ebé mak atu selu, no aumentu mós multa nian, hamutuk hotu dolár amerikanu 5.090,681.

Bainhira dedusaun fizkál boot liu husi reklamasaun empreza sira nian, rendimentu kolektável ba sira sei ki’ik liu no reseita fizkál ne’ebe mak Governu Timor sei simu mós sei ki’ik hela. Direksaun-Jerál Impostu Timor-Leste nian sira hakarak husi de’it justifikasaun husi resibu sira atu hodi asegura despeza ne’ebe mak kompañia reklama iha ninia deklarasaun katak de faktu nia selu tiha ona, no despeza hirak ne’e  efektua ezklusivamente ba aktividade ne’ebé relasiona ho sira nia interese, iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Konjuntu 03-13, no lahalo despeza ba buat seluk-seluk.

Maski empreza ne’ebé mak reklama katak osan ne’e gasta tiha ona  hodi halo despeza ba nia eskritóriu, hodi jere liu-liu ba sira nia interese iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Konjuntu,  bainhira empreza ne’e lahatudu prova ne’ebé bele justifika ba despeza hirak ne’e, sei laiha maneira atu hodi konfirma alegasaun ne’e. Direksaun-Jerál Impostu sira Timor-Leste nian sei labele taka matan ba sira nia devér, ba povu timoroan sira, atu hodi aplika tuir loloos lei fizkál no tanba ne’e, la iha tan dalan seluk atu hili se lae estabelese impostu apropriadu no tenke selu multa sira.

Kontraente hotu-hotu tenki koñese didi’ak lei ne’ebé vigora iha Timor-Leste, bainhira hala’o servisu iha país nia laran iha ona tempu balu, no sira balu hala’o ona servisu iha país ne’e hahú kedas husi tempu UNTAET nian no lei ne’ebé mak aplika ba kontraente hirak ne’e seidauk halo kualkér alterasaun bainhira tama ona iha vigor. Lei dahuluk  iha kestaun ho kazu ida ne’e mak Lei n˚. 3/2003, loron 1 fulan Jullu, kona-ba TRIBUTASAUN HUSI KONTRAENTE SIRA HUSI BAYU-UNDAN (TAXATION OF BAYU-UNDAN CONTRACTORS, OR “TOBUCA”): “ Tratadu Mar Timor autoriza, ho restrisaun balu, katak governu idak-idak aplika nia rejime fizkál ba aktividade petrolífera nian iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Konjuntu nian. Tuir Tratadu ne’e, Timor-Leste bele aplika nia rejime tributasaun  prosentu 90% ba atividade petrolífera; Austrália bele aplika rejime tributasaun ida ne’e ba prosentu 10% husi aktividade hirak ne’e.

Lei ida nee’e estabelese rejime tributáriu ba dezenvolvimentu husi kampu Bayu-Undan.

Objektivu husi diploma ida ne’e atu fó atenbrani ba Kontraente sira Bayu-Undan nian atu hodi prosege  ho faze gáz husi projektu, aleinde faze líkuidu nian. Dezenvolvimentu husi projektu iha faze gáz nian sei permiti atu Timor-Leste aumenta reseita totál sira mai husi kampu Bayu-Undan nian”.