Korresaun ba informasaun ne’ebé sala, kona-ba Projetu Nasionál Elektrisidade nian
Sekretáriu Estadu Konsellu Ministru no
Porta-vóz ofisiál Governu Timor-Leste nian
Díli, 15 Abril 2011
Korresaun ba informasaun ne’ebé sala, kona-ba Projetu Nasionál Elektrisidade nian
Nu’udar prátika ida ne’ebé komún katak partidu opozisaun sira kritika obra hirak Governu hala’o; la iha exesaun ba Timor-Leste. Maske nune’e importante mós atu garante retifikasaun ba naran informasaun hirak sala no ho deliberasaun hanoin sala.
Nune’e mak, ami hakarak atu korrije deklarasaun foin lalais ne’e, ne’ebé fo sai iha loron 4 Abril hosi Deputadu Fretilin nian Sr. Aniceto Guterres kona-ba harii elektrisidade iha paíz ne’e nian.
Komunikadu Imprensa FRETILIN nian ho títulu “tanba Inkompeténsia Governu nian mak Projetu Nasionál Harii Elektrisidade nian oras ne’e mate”. Nu’udar informasaun importante, di’ak liu dehan katak Projetu Nasionál Harii Elektrisidade nian ne’e hala’o tiha ona no oras ne’e Xanana Gusmão nia Governu implementa hela.Projetu ne’e nia luan, ne’ebé taka tomak topografia país ne’e nian, halo Projetu ne’e sai boot liu fali infra-estrutura hirak hala’o tiha ona iha Timor-Leste ne’e. Ida ne’e hanesan esforsu ambisiozu ida, ne’ebé Governu hirak liu ba seidauk tenta atu hala’o.
Sr. Guterres hahú ho ninia deklarasaun hodi hateten hanesan tuir mai:
Projetu Nasionál Elektrisidade Timor-Leste nian ne’e, sikat an ba kontratu hirak la loos, ne’ebé la liu hosi konkursu, hodi ninia folin aumenta tan ba osan dólar tokon 900 besik triplu hosi valor ne’ebé foun-foun kalkula tiha ona.
Ninia folin kala sai aas liu tan bainhira Projetu ne’e, ne’ebé hahú iha 2008, seidauk tan hetan to’o sorin balun, Maske difisil atu sukat konstrusaun ne’e to’o tiha ona iha ne’ebé.
Afirmasaun ida ne’e inkorretu. Harii Elektrisidade iha país ne’e la sikat an iha kontratu hirak laloos ne’ebé fó la liu hosi konkursu. Kona-ba prosesu konkursu nian sei hetan esplikasaun tuir mai. Karik Sr. Guterres hakarak refere ba servisu reparasaun no manutensaun hirak presija ba jeradór sentrál elektriku Comoro nian, tuir loloos tenke tau iha neon katak lei hirak kona-ba aprovizionamentu Governu nian hatán duni atu halo ajuste diretu ba servisu hirak emerjénsia nian, bainhira kumpre ona kritériu hirak determinadu ona. Kona-ba kustu, ne’ebé dehan katak aumenta ba triplu, ka konkretu liu dehan aumenta ba osan dólar tokon atus sia, kala interesante liu Sr, Guterres esplika oinsá bele hetan to’o valor ida ne’e. Sr. Guterres dehan tan:
Iha 2008 Governu Gusmão nian kontrata tiha ona empreza China Nuclear Industry N.22 (CNI22) maibé la liu hosi konkursu.
Afirmasaun ida ne’e inkorretu. Ministériu Finansa, liu hosi ninia portál elektróniku, anunsia tiha ona Espresaun Interese ba públiku kona-ba atu ‘Harii Rede nasionál Enerjia Eléktrika, nune’e mós Sentrál Eléktrika no ninia instalasaun sira’,hodi husu proposta bele tama ona to’o 4 Jullu 2008. Proposta sanulu-resin-lima mak tama. Empreza ida mak la tama iha kualifikasaun tanba hatama ninia proposta tarde liu. Hosi empreza na’in 14, sia mak la kumpri totalidade hosi rekizitu sira, hodi nune’e lima hirak kumpri rekizitu ne’e tama iha lista provizória ida. No liu hosi avaliasaun mak kontratu ne’e hala’o ho empreza konstrusaun CNI 22. Deklarasaun FRETILIN nian dehan katak kontratu ne’e fó ba:
CNI22 atu fornese no instala jeradór hirak tuan no hamosu poluisaun maka’as tanba uza kombustível pezadu, subestasaun sira no liña transmisaun nasionál ida ho voltajen médiu ho ninia folin hamutuk osan dólar tokon 377 – besik tersu ida hosi soma ne’ebé oras ne’e tau iha orsamentu atu gasta to’o obra ne’e remata.
Folin hamutuk osan dólar tokon 377 ne’e bazeia ba kolokasaun jeradór hirak renovadu hodi suporta rede eléktrika 110 KV nian. Sr. Guterres hanesan deputadu tenke tau iha neon katak tanba dilijénsia ne’ebé apropriadu no fiskalizasaun, mak Governu nomeia tiha ona empreza konsultór ida atu monitoriza no superviziona Projetu ne’e. Hili Empreza Konsultór Italia nian ELC & Boanifica (empreza mista) hafoin hala’o tiha konkursu internasionál ida. Sr. Guterres mós tenke tau iha neon katak konsultór italianu ELC & Bonifica dezeña hikas fali rede eléktrika ne’ebé CNI22 propoen, hodi aumenta rede ne’e hosi 110KV ba 150 KV no haluan tan rede ne’e hosi liña 630 km ba 715 km, hodi kobre nasaun tomak maibé folin hosi kontratu foun-foun nian la aumenta. Hadi’a rede eléktrika ne’e sei fo rezultadu ida kona-ba distribuisaun elektrisidade di’ak liu ba to’o distritu sira. Komunikadu imprensa ne’e dehan tan hanesan tuir mai:
Maske nune’e, iha Novembru 2009, hafoin FRETILIN no klibur sosiedade sivil nasionál sira hato’o sira nia opozisaun, Sr. Gusmão rejeita tiha fali akordu kona-ba atu sosa jeradór xina nian sira bazeia ba kombustível pezadu hodi sosa fali jeradór foun ne’ebé uza kombustível rua, hosi empreza finlándia nian Wartsila – ida ne’e, dala ida tan, la liu hosi konkursu.
Afirmasaun ida ne’e laloos. Sr. Guterres tenke tau iha neon katak iha Novembro 2009 delegasaun deputadu nian ida ba Indonézia hodi vizita ba instalasaun eléktrika hirak resente. Delegasaun hakfodak no iha entuziasmu kona-ba konstrusaun sentrál elektriku ida ne’ebé ho konjuntu jeradór Wartsila nian. Durante debate abertu ida iha Parlamentu Nasionál hetan desizaun katak sentrál elektrika rua iha Timor Leste tuir loloos harii ho Konjuntu Jeradór ne’ebé foun hotu hodi uza sistema kombustível dupla ida (HFO no Gás Naturál). Nune’e fó tiha instrusaun ba CNI22 atu kansela tiha jeradór sira (renovadu) no atu hato’o fali proposta foun ida kona-ba jeradór foun. Informasaun ida ne’e hateten loloos deit iha Emenda N.o 2 Kontratu ho CNI22 nian.
Atu bele halo komparasaun folin nian ida atu Sentrál Elektriku sira uza jeradór hirak Parlamentu Nasionál husu, mak Governu konvida empreza Indonézia nian rua atu hatama sira nia estimativa: Puri Energi no Akraya International. Empreza rua ne’e hatama proposta konjunta ida. Nune’e hala’o duni kontratu ba Sentrál Eléktrika rua ne’e liu hosi análize ida ho kuidadu tebe-tebes, hodi hala’o selesaun hafoin konsidera proposta ida ne’ebé mak reprezenta oferta di’ak liu, hosi CNI22 ka hosi Puri Akraya. Konfuzaun Sr. Guterres nian hatudu momoos liu tan bainhira nia hateten:
CNI22 hosi Xina sei kontinua sai responsável tuir kontratu ba konstrusaun sentrál eléktriku sira, subestasaun sira no liña transmisaun sira, ho supervizaun hosi konsultór italianu ELC & Bonifica, ne’ebé mak Governu kontrata.
Afirmasaun ida ne’e laloos. CNI22 la’os responsável ba konstrusaun sentrál eléktrika sira. CNI22 hetan notifikasaun ofisiál hosi Governu ne’ebé, tuir artigu 44.o hosi Kontratu (Kanselamentu tanba konveniénsia hosi Proprietáriu) sentrál elektrika rua iha Hera no Betano ne’e hasai tiha hosi ámbitu servisu nian. CNI22 kontinua sai responsável ba Rede Eléktrika (liña transmisaun no subestasaun) no kontentór Minarai nian hirak iha Hera. Sr. Guterres kontinua hatudu nafatin ninia kompreensaun sala ba faktu hirak ne’e bainhira nia hateten:
Sr, Gusmão la esplika razaun tansá mak nia determinadu ona atu fó kontratu orijginál ho empreza xina nian CNI22 la liu hosi konkursu
Afirmasaun ida ne’e laloos. Nu’udar esplika tiha ona iha dokumentu ida ne’e CNI22 ne’e hili atu kaer Projetu ne’e liu hosi prosedimentu konkursu transparente nian ida. Sr. Guterres insiste tan:
Empreza seluk hato’o sira nia alternativa hirak di’ak liu maibé Governu hatán katak tenke uza kombustível pezadu, hodi halo prosesu ne’e sai sabraut hodi garante de’it atu kontratu ne’e monu ba CNI22 nia liman.
Governu konvida Sr. Guterres atu aprezenta prova sira kona-ba alternativa hirak ne’ebé mak dehan di’ak liu.
Governu lakohi atu hatudu ba parlamentu kópia hirak kona-ba dokumentu kontratu nian ka naran estudu tékniku hirak ne’ebé hala’o tiha ona, karik iha, maibé iha duni.
Dokumentu kontratu nian sira ne’e tama iha kláuzula kona-ba labele Divulga Informasaun sira. Sr. Guterres sei dehan tan hanesan tuir mai:
Kontratu hirak seluk kona-ba Projetu Nasionál Harii Elektrisidade nian hala’o sein konkursu ho empreza Indonézia Tehate (konstrusaun parte rede transmisaun nian hosi Liquiçá – Maliana – Suai – Betano) no empreza Indonézia Puri Akraya Engineering Limited (aprovizionamentu).
Dala ida tan afirmasaun ida ne’e laloos. Empreza Tehate ne’e subempreiteiru ida hosi CNI22 no nia hetan kontratu no nomeasaun direta hosi CNI22, ne’ebé nia iha direitu atu estabelese subempreiteiru sira, tuir prosedimentu operasionál ne’ebé hala’o hela ba Projetu infra-estrutura hirak ho eskala ida ne’e. Governu tenke aprova de’it empreza Tehate ne’e nu’udar subempreiteiru CNI22 nian. Puri Akraya Engineering Limited la iha filiasaun ho aprovizionamentu kona-ba rede transmisaun ida ne’e. Sr. Guterres dehan tan:
Monitorizasaun no fiskalizasaun ba servisu sira hosi parte ELC & Bonifica hamosu atrazu hirak ho kustu boot, ezekusaun ladún efisiente no jestaun la iha seguransa ba ambiente no iha fatin servisu hosi parte CNI22 nian.
Iha ninia relatóriu 2011 nian ELC&Bonifica afirma “ho tendénsia ida ne’e ami fiar katak Empreiteiru sei la iha kbit atu kumpri prazu hirak Primeiru Ministru estabelese ona.
ELC & Bonifica, nu’udar Enjeñeiru proprietáriu nian, hetan mandatu hosi Governu atu hato’o reportajen kona-ba servisu sira nia lala’ok. Tuir ninia mandatu, ELC & Bonifica hetan korajen husi Governu atu hato’o reportajen ho transparénsia tomak. Ida ne’e hatudu prosesu transparénsia ida hosi parte hirak hotu ne’ebé envolvidu, hahú hosi Governu to’o Empreiteiru sira. ELC & Bonifica hato’o reportajen dehan katak servisu hirak CNI22 hala’o ladún iha kualidade no marka referénsia hirak tama tiha ona iha ajenda. Hafoin hetan presaun maka’as ida hosi enjeñeira Proprietáriu nian, Administrasaun CNI22 nian hola medida hirak atu korrije nian, inklui halo substituisaun ba elementu sira ne’ebé la hala’o sira nia kna’ar ho di’ak hodi troka ho elementu sira espesializadu no kualifikadu liu, nune’e mós hodi haruka tan ekipamentu sira hosi Xina. Rezultadu hirak hetan iha fulan Marsu fó duni korajen. Kualidade ezekusaun nian sai di’ak tebe-tebes, hodi rejista mós progresu ida ne’ebé la’o lais tebe-tebes iha konstrusaun. Administrasaun CNI22 nian hafoun fali ninia determinasaun no empeñu kona-ba loron atu remata rede eléktrika nian. Puri Akraya Engineering Limited sei nafatin firme iha ninia empeñu atu hetan jeradór tolu hosi jeradór hitu ne’ebé funsiona hela iha Sentrál Eléktrika Hera nian to’o Novembru 2011.
Sr. Guterres hatene nanis ona katak delegasaun Parlamentu Nasionál nian ida akompaña reprezentante sira hosi EDTL atu asiste Teste ida kona-ba Simu Fábrika Wartsila nian iha Europa, iha 16 Marsu 2011. Rezultadu hirak hetan hosi Koko Jeradór Konjuntu tolu ne’e di’ak tebe-tebes, ida ne’e hatudu katak prosesu la’o hela tuir prevee tiha ona atu remata tuir ninia prazu.
