Governu Timor-Leste

Parlamentu Nasionál ratifika ohin, loron 11 fulan-novembru tinan 2025, ho unanimidade, Proposta Rezolusaun n. 48/VI, ne’ebé aprova Deklarasaun kona-ba Adezaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian ba Asosiasaun Nasoins Sudeste Aziátiku (ASEAN), hodi formaliza integrasaun plena nasaun nian nu’udar Estadu-Membru da-11 ba organizasaun rejionál ne’e. Sesaun plenária ne’e hetan partisipasaun husi Ministru Negósius Estranjeirus no Kooperasaun, Bendito dos Santos Freitas, no Vise-Ministra ba Asuntus ASEAN, Milena Maria da Costa Rangel. 

Ratifikasaun ne’e hafoin asinatura ba Deklarasaun Admisaun, ne'ebé hala’o iha loron 26 fulan-outubru tinan 2025, iha Kuala Lumpur, Malázia, durante Simeira ASEAN ba dala 47, iha ne'ebé Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, asina dokumentu hamutuk ho Xefe Estadu no Xefe Governu sira hosi nasoins membrus organizasaun ne’e nian. 

Deklarasaun ne’e simboliza rekoñesimentu polítiku no jurídiku integrasaun Timor-Leste nian iha ASEAN no reprezenta, tuir Ministru Negósius Estranjeirus no Kooperasaun, Bendito dos Santos Freitas, "etapa ida ne’ebé desiziva, istórika no indispensável ba integrasaun plena Timor-Leste nian iha ASEAN".

Ho aprovasaun ba rezolusaun ida-ne’e, “aspirasaun ida ne’ebé boot liu hosi ita-nia povu juridikamente konkretiza ona, hodi hametin Timor-Leste nia papél no kompromisu ba prinsípius, valores no objetivus ne’ebé regula ASEAN — pás, estabilidade, prosperidade hamutuk no respeitu ba malu entre nasaun sira rejiaun ne’e nian”, afirma Ministru.

Tuir Konstituisaun, Parlamentu Nasionál mak iha kompeténsia atu aprova adezaun no ratifikasaun ba tratadus no akordus internasionais. Nune’e, rezolusaun ne’ebé aprova ohin hosi Parlamentu, bazeia ba proposta ne’ebé aprezenta hosi Governu, kumpre dispozisoins hosi Konstituisaun Repúblika, hodi kompleta prosesu jurídiku adezaun nian. 

Ministru Bendito Freitas hato’o ninia “rekoñesimentu no apresiasaun kle’an liu ba Parlamentu Nasionál ba apoiu ne’ebé metin, responsavel no patriótiku ne’ebé fó ona durante  prosesu ida-ne’e”, ho destaka Komisaun B, “tanba ninia dedikasaun ne’ebé la hatene kolen, rigor tékniku no espíritu kooperasaun institusionál, ne’ebé hamosu ona kontribuisaun ne’ebé iha valór durante debate oioin”.

Aprovasaun hosi rezolusaun ne'e marka rezultadu hosi kompromisu nasionál liu dékada rua no reafirma vontade soberana hosi povu timoroan hodi partisipa ativamente iha konstrusaun rejiaun ida ne'ebé pasífika, estavel no próspera.

Hodi Hanoin hikas Primeiru-Ministru nia liafuan, Ministru Bendito Freitas reafirma katak "adezaun ida-ne’e la’ós reprezenta de’it realizasaun hosi mehi ida ne’ebé koletivu, maibé reprezenta mós validasaun hosi perkursu istóriku naruk ida, ne’ebé marka hosi korajen, reziliénsia, determinasaun no fiar ne’ebé metin hosi Povu Timoroan".

Deklarasaun ne’e reprezenta aseitasaun polítika husi Estadus-Membrus  ASEAN kona-ba inkluzaun Timor-Leste nu’udar Estadu-Membru plenu direitu, tuir n. 4 Artigu 6.º husi Karta ASEAN, ne’ebé nu’udar etapa esensiál ida ba integrasaun plena Timor-Leste nian iha mekanizmus no estruturas organizasaun nian.