Universidade  Nasionál Timor  Lorosa’e  (UNTL)  harí   iha  tinan 2000,  ho  inisiativa  husi  ex-dosente   ne’ebé  mak  iha  tempu  liu  ba  estabelese  tiha  ona  ensinu  superior  ne’e,  ho  apoiu  UNTAET  nian. Instituisaun  ne’e  funsiona  kleur  ona  i  la  iha  estatutu  legal  rasik,  maibe  tuir  termu  jurídika Universidade  ne’e   válidu.

Liu  husi  lei  orgánika  Ministériu  Edikasaun  nian,  aprova   tiha  iha  tinan  2008,  UNTL  afirma  ikas  fali  nia  an  nu’udar  universidade, hodi  halo  estabelesimentu  públiku  ensinu  universitáriu, ne’ebe  iha autonomia  administrativa,  patrimonial  ,  sientífika  no  pedagójika, ne’ebé  mos  responzabiliza  husi  Governu, hodi  remete  ba   nia  dekretu-lei  rasik , ba  nia  organizasaun  no  funsionamentu.

Iha  mos  tinan 2008,  iha  fulan  Outubru,  aprova  tiha  no  promulga  tiha  Lei  Base  Edukasaun  nian-   Lei  n.º  14/2008 -  ne’ebé  estabelese  implementasaun  ba  rejime  reforma  edukativa  foun  ida,  hahú  husi  pré-eskolar  to’o  ba  iha  Universidade.

Enkuadramentu  legal  ba  ensinu  pré-eskolar, básiku no  sekundáriu   oras ne’e  daudaun  sei  prepara  hela, tuir  ne’ebé  mak  hatete  husi  Ministru  Edukasaun, João  Câncio  Freitas,  “ hare      katak  urjente  ba  atu  hahú  koalia  kona  ba  Estatutu  Universidade  Nasionál  Timor Lorosa’e nian.  Nune’e  mos  iha  hahú  tinan  ida  ne’e,  hau  konvoka  ona  reuniaun  ida  ho   Reitor Universidade  nian  no  ami   hatene  ona  katak   ami  prontu  atu  diskuti   kestaun  ne’e”.

Husi  enkontru  ida  ne’e  mak  UNTL  aprezenta  esbosu  ida  ba  sai nu’udar  Estatutu, ne’ebé  tuir  ema  matenek  nain  jurídiku  sira  la  iha  akordu  ho  tipu modelu  legal  ne’ebe  prevalence  oin  loron  iha  Universidade.

Ba  ne’e  dunik  halao  tan  sorumutuk  foun  ida  “ atu  hodi  prepara  elaborasaun    ba  Estatutu  ida  ne’ebe  diak    hodi  reprezenta  dezenvvolvimentu  UNTL nian, hamutuk  ho  asesor  jurídiku  sira iha  tiha  ona  sorumutuk  ho  reprezentante  Universidade  dala  barak  ona”,  hatete  Ministru  Edukasaun,  no  hatutan  tan  katak  “bainhira  remata  tiha sorumutuk,  ami,  espesífiku  liu  hau  rasik,  Vise-Ministru  Edukasaun  no  Sekretáriu  Estadu, iha  oportunidade  nível  polítiku, ami  halo sorumutuk  ho  órgaun  governasaun  UNTL  nian,  mak  hanesan,  Reitor  no  senadu. Remata  tiha  sorumutuk  ami  avansa  kedas  ho   esbosu,  ne’ebe  halibur  espetaktiva  Universidade  Nasionál  husi  professor   Universidade  sira  no  Ministériu.

Tuir  lei  Baze  Edukasaun  Timor-Leste,  Estatutu  Universidade Nasionál- ne’ebé  mak  sai  nu’udar estabelesimentu  úniku  ba  ensinu  superior  públiku  – ne’ebé  tenki  hetan  aprovasaun  husi  Konsellu  Ministru. Liu  husi  presupostu  ida  ne’e,  mak  João  Câncio  Freitas  esplika “  katak,  iha  konjuntu  ho  Primeiru-Ministru  no  mos  tuir  Planu  Estratéjiku   ba  Dezenvolvimentu  Nasionál,  ami  disidi  hamutuk  atu  halo  Universidade  Nasionál  sai  nu’udar  ajente  principal,  iha  termu  dezenvolvimentu  rekursu  umanu,  iha  nível  médiu  to’o  nível  superior,  ba  prosesu  dezenvolvimentu  iha  país  ne’e”.

Projektu  ne’e  sei  lori  ba  aprezenta  iha  Konsellu  Ministru. Dala  rua  ona   mak  analizadu  no  enviadu   ba  mai  atu  tékniku  sira bele  realiza  diak  liu  dokumentu  ne’e.

Iha  sorumutuk  loron  10  fulan  Marsu  tinan  ne’e  nian,  halo  nia   terseira  aprezentasaun ne’e,  ne’ebé  Konsellu  Ministru  aprova  tiha  diploma ne’e. Tuir  trámites  legal,  mak  diploma  ne’e  tenki  enviadu  ba  Prezidente  Repúblika  atu  hodi  halao  promulgasaun.