Governu Timor-Leste

Governu Konstitusionál IX, liuhusi Vise-Primeiru-Ministru, Ministru Koordenadór Asuntus Ekonómikus no Ministru Turizmu no Ambiente, atuál Xefe Negosiadór adezaun Timor-Leste nian ba Organizasaun Mundiál Komérsiu (OMK), Francisco Kalbuadi Lay, hamutuk ho delegasaun Timor-Leste, remata ona sorumutuk daneen husi Grupu Traballu kona-ba adezaun ba OMK, iha loron 11 fulan-outubru tinan 2023, iha Jenebra, Suisa. Sorumutuk ida-ne’e marka pasu importante ida iha jornada Timor-Leste nian atu sai hanesan membru plenu ba organizasaun komersiál globál ida-ne’e.

Timor-Leste ofisializa ninia pedidu adezaun ba OMK iha fulan-novembru tinan 2016, no, husikedas fulan-dezembru iha tinan ne’ebá, estabelese Grupu Traballu ne’e hodi ezamina pedidu adezaun, tuir prevee iha Akordu Marraquexe nian.

Durante sorumutuk da-6, Timor-Leste aprezenta avansu sira ne’ebé alkansa ona iha reforma no kompromisu nesesáriu sira kona-ba ninia adezaun ba OMK. Ajenda ne’e inklui diskusaun sira kona-ba tópiku oioin, hanesan polítikas komersiais, kuadru jurídiku no kompromisus asesu ba merkadu.

Sorumutuk ida-ne’e nu’udár kontinuasaun ida husi sorumutuk hirak ne’ebé hala’o tiha ona husi Governu Timor-Leste, husikedas Sorumutuk Dahuluk Grupu Traballu nian iha fulan-outubru tinan 2020. Hafoin enserramentu ba sorumutuk ida-ne’e, Xefe Negosiadór kontinua ho konkluzaun hosi negosiasoins bilaterais ho Embaixadora Amerikana Katherine Tai, ne’ebé hato’o katak “Estadus Unidus hakarak serbisu ho Timor-Leste no membru OMK sira seluk iha esforsu Timor-Leste hodi avansa no konklui ninia adezaun”.

Governu Konstitusionál IX kompromete ona atu harii ekonomia ida ne’ebé forte no sustentavel, hodi fó benefísiu ba ninia populasaun no kontribui ba komérsiu rejionál no internasionál. Kona-ba ida-ne’e, konsidera adezaun ba OMK hanesan pasu ida ne’ebé importante tebetebes hodi hadi’a perspetiva ekonómika no hametin relasoins ho komunidade internasionál.

Timor-Leste daudaun ne’e besik atu remata negosiasoins adezaun nian ba OMK, hetan ona elojiu husi membrus OMK ba ninia kompromisu no serbisu tékniku. Xefe Grupu Traballu destaka progresu ne’ebé lais iha negosiasoins no hato’o konfiansa katak Timor-Leste iha dalan ida ne’ebé loos kona-ba adezaun ba OMK.

Maioria elementu sira ikus iha negosiasoins ba adezaun ida-ne’e remata ona. Ida-ne’e marka enserramentu ba negosiasoins ikus ne’ebé pendente kona-ba asesu bilaterál ba merkadu sira no marka mós progresu iha konkluzaun ba diskusoins kona-ba ezbosu Relatóriu Grupu Traballu nian.

Prosesu ne’e tama ona iha ninia etapa ikus, ho Timor-Leste atu finaliza kestaun pendente sira no atu fornese dokumentasaun adisionál, hodi permite konklui formalmente ba ninia adezaun ba OMK iha Konferénsia Ministeriál ba da-13 ne’ebé sei hala’o iha fulan-fevereiru tinan 2024.

Delegasaun Timor-Leste nian inklui Ministru Transportes no Komunikasoins, Miguel Marques Gonçalves Manetelu no Ministru Komérsiu no Indústria, Filipus Nino Pereira.