Iha loron ne’ebé loke odamatan ba mundu, Komisáriu-Jerál ba Expo 2010 Shanghai-Xina, Agio Pereira koalia ba dauluk iha partisipasaun Timor-Leste nian, nu’udar país independente no soberanu iha Espozisaun mundiál ida.

Oinsá mosu desizaun hodi Timor-Leste bele hola parte ba dauluk, iha tinan ida ne’e, iha espozisaun mundiál ida, nu’udar país soberanu?

Governu simu konvite, iha tinan tolu liu ba, bainhira Komisaun Organizadora Xina nian hala’o ona preparativu hirak ne’e. Tanba ne’e, IV Governu Konstitusionál tenke iha responsabilidade atu asegura Estadu Timor-Leste nia prezensa iha eventu mundiál importante ida ne’e. Foufoun, Ministériu Turismu, Komérsiu no Indústria, mak iha responsabilidade hodi hola parte iha etapa hirak dauluk nian, maibé tuir mai Ministru Turismu, Komérsiu no Indústria, Dr. Gil Alves rasik mak lori asuntu ne’e ba iha Konsellu Ministru hodi propoin atu estabelese Komisariadu ida ne’ebé Konsellu Ministru mak responsabiliza atu hodi asume responsabilidade hotu iha prosesu ida ne’e, inklui aspetu legál no kontratuál sira, harii infraestrutura no sekretariadu, rekrutamentu ba asesoria téknika ida, proposta orsamentu nian, tulun no sira seluk tan. Hau hetan kna’ar ne’e husi Konsellu Ministru hodi asume kargu Komisáriu-Jerál, no Sekretáriu Estadu ba Kultura no Sekretáriu Estadu ba Juventude no Desportu mak hanesan komisáriu sira. Ho ida ne’e mak harii ona estrutura polítika hodi orienta asaun importante sira ba partisipasaun Timor-Leste nian iha Expo 2010 Shanghai-Xina. Atu dehan katak, Konsellu Ministru rasik mak deside atu Estadu Timor-Leste bele marka prezensa iha eventu mundiál ida ne’e, liu-liu, atu asegura katak, benefísiu hirak ne’ebé hetan husi partisipasaun ida ne’e bele iha duni garantia.

Onsá hala’o prosesu organizasaun kona-ba partisipasaun ida ne’e iha Xangai?

Prosesu preparatóriu hala’o tuir kedas konseitu partisipasaun ida ne’e nian, filozofia timor nian ida ne’ebé klaru ba partisipasaun ne’e. Husi ne’e mak mosu planu ida, ne’ebé bele reflete espetativa Estadu nian hanesan hau hatete tiha ona. Onsá bele hetan benefísiu sira iha partisipasaun ida ne’e? Filozofia mak ne’e, partisipasaun ida ne’e hanesan oportunidade osan mean ida ba ita nia Estadu joven ne’e, ne’ebé hamrik ho Konstituisaun ida ne’ebé seidauk to’o tinan ualu, maibé sei aproveita oportunidade ida ne’e, husi sorin ida, atu koko nia kapasidade sira ne’ebé iha, no husi sorin seluk, atu komunika ba mundu, liu husi Expo, sé mak ita, sá ida mak ita hakarak, ita iha ne’ebé no ita ba ne’ebé. Atu dehan dei’t katak, ita hakarak atu bainaka sira ba ita nia pavillaun no website ne’ebé ita tau ba ita nia partisipasaun iha expo ne’e, nomós liu husi Portál Governu nian, ema sira ne’e bele sente pozitiva bainhira ita nia rain no ita nia determinasaun hetan susesu no sira bele koalia diak kona-ba ita nia rain no bele mai Timor-Leste nu’udar turista ka investidór estranjeiru. Tanba ne’e, planu ne’e tenke iha orientasaun hodi implementa hanoin ida ne’e. Nu’udar país ida ne’e kiik tebes, ho rekursu finanseiru no umanu uituan, ita tenke konta ho ita nia kapasidade rasik ne’ebé inovadora no ita nia kriatividade. Tan ne’e, ita rekruta tékniku sira ne’ebé ho esperiénsia iha matéria ne’e no iha koordenadór-jerál mak Sr. Joaquim Brito, nu’udar arkitetu, ema ida ne’ebé iha esperiénsia iha área ida ne’e. Sineasta (ema ne’ebé profisionál iha sinema) Max Stahl no grupu Arte “Arte Moris” mós hola parte hodi harii pavillaun no Sekretáriu Estadu ba Kultura, Sr. Virgílio Smith no nia ekipa téknika mós iha papél ativu hodi hatama arte no kultura nasionál sira iha planu promosaun kriativa ita nia país nian. Prosesu hirak ne’e hotu, maske atraza tanba ladún iha tempu, maibé to’o agora iha susesu ida ona.

Nu’udar ita hatene katak, husi loron-ba-loron, ita liu husi momentu hirak ne’ebé ta’uk, dala ruma hakilar, hirus malu no hakfodak, frustasaun, buat hotu ne’ebé mak diak, bainhira la’o tuir dalan ida ne’ebé importante no ho hanoin ida katak sá ida mak ita servisu daudauk ne’e hodi servi ita nia povu, tanba ne’e hanesan onra no priviléjiu ida hodi simu responsabilidade hirak ne’e. Bainhira ita la haluha priviléjiu no onra ida ne’e, frustrasaun hotu-hotu la vale buat ida.

Timor-Leste nia espetativa mak sá ida dei’t iha partisipasaun ida ne’e?

Nu’udar hau hatete tiha ona katak, ita nia hakarak mak ema hotu ne’ebé ba vizita ita nia pavillaun, ne’ebé bele to’o ema bainaka hamutuk besik tokon 70 iha Expo Mundiál ida ne’e, iha interese atu hatene liu tan kona-ba ita nia rain Timor-Leste no sira bele mai vizita ita nia Povu no investe iha ita nia rain hodi fó benefísiu nasionál. Sei hala’o atividade iha fulan ne’en nia laran hahú husi loron 1 fulan Maiu to’o loron 30 fulan Jullu, maibé sei fó loron tomak ida ba Timor-Leste hodi hala’o ita nia atividade promosaun nian. Loron nasionál ne’e iha ona, hanesan país sira seluk mós iha, kontestu programa ida nian atu hotu-hotu bele tuir. No ita iha sorte tanba Sr. Prezidente Repúblika, Dr. José Ramos Horta promete ona atu ba iha loron ne’e, nune’e, ita nia Estadu iha loron nasionál ida ne’e sei reprezenta husi nia Xefe Estadu rasik. Prezensa ne’e, hanesan figura ida ne’ebé mundu tomak hatene, tan ne’e, sei sai valór boot tebe-tebes ba ita nia inisiativa promosaun nian ba ita nia país joven ida ne’e. Maibé ita konta mós ho prezensa husi ita nia Deputadu sira husi Parlamentu Nasionál, husi juventude ne’ebé husi Sekretaria Estadu ba Juventude no Desportu ne’e rasik, tuir Ministériu Turismu, Komérsiu no Indústria prepara daudak ne’e. Tan ne’e, ita nia espetativa aas tebe-tebes, tanba ida ne’e hanesan oportunidade ida ne’ebé mosu dala ruma dei’t atu ita bele promove moto nasionál mak “Adeus Konflitu, Bein-vindu Dezenvolvimentu”.

Hanesan esperiénsia ida hodi repete?

Loos duni. Tanba ne’e mak ita hahú estabelese fatin apropriadu ida ne’ebé hetan garantia husi Sr. Primeiru-Ministru no ho apoiu husi Prezidente Repúblika. “Memorial Hall” sai nu’udar Sekretariadu Timor-Leste nian ba Expo 2010 Shanghai-Xina.

Sei iha nafatin eventu husi importánsia ne’e, ne’ebé país membru sira hotu Nasoens Unidas nian hola parte ba. Tan ne’e ita hakarak hahú prepara Memorial Hall no Sekretariadu hodi hatán nafatin ba ita nia Estadu nia nesesidade bainhira hola parte iha eventu ne’e, hanesan ho Estadu sira seluk, iha Expo Mundiál ne’e. Hau fiar katak, ita nia Nasaun ne’ebé sei joven liu, merese duni projesaun ida ne’e no projesaun ne’e tenke halo ho dignidade hotu ne’ebé ita nia povu mós merese duni.