Deklarasaun Porta-vóz IV Governu Konstitusionál iha 28 Outubru 2009

Deklarasaun Husi Portavóz do IV Governu Konstitusionál,

Sekretáriu Estadu Konselhu Ministrus

Díli, 28 Outubru 2009

Bano ho Teixeira: Jestaun Finansas Públikas

 

Arsénio Bano ho José Teixeira presiza tuir kursu ida kona-ba jestaun finansas públikas nian; ne’ebé bele hahú semana ida ne’e karik sira baruk atende audiênsias Komisaun C iha Parlamentu Nasionál ne’ebé Ministra Finansas, Sra. Emilia Pires, durante loron rua tuituir malu, 26 no 27 Outubru, maski kole no todan tebes, halo revizaun/diskusaun kle’an tebes kona-ba ezekusaun orsamentus tinan 2008, 2009 nian no mós detalhes kona-ba orsamentu 2010.

Maski sira la marka prezensa iha audiênsias Komisaun C nian, sira na’in rua Bano ho Teixeira hakarak hatudu-an hanesan ema peritus boot hodi halo entrevista ba meius komunikasaun sosiál kona-ba jestaun finansas públikas (naran ho númerus bele haré iha parte okos liu komunikadu imprensa Fretilin nian ho data 27 Outubru, 2009).

Nein Bano nein Teixeira parese-ke sira la hatene katak sira temi hela relatórius auditorias nian kona rasik ba sira nia Governu uluk, no mós katak sistema jestaun finansas públikas durante Governu Fretilin viola tiha ona leis Timór-Leste, hanesan alínea b) númeru 1 artigu 39º. Husi Norma 2001/13 UNTAET nian kona-ba Jestaun Finanseira no Orsamentál, ne’ebé dehan katak “kontas públikas tenke konsistente ho padroens internasionais kontabilidade nian.”

Sistema ida uluk, ne’ebé halo Paíz sai kiak liután, tanba kresimentu ekonómiku ne’ebé negativu, la kumpri provizaun ida ne’e.

Atu hatán hasoru asersoens ka reivindikasoens Bano no Teixeira nian iha 27 Outubru:

1. Auditores IV Governu Konstitusionál nian, Deloitte Touche Tomahatsu kontakta auditores sira uluk hanesan, Merit Partners, hodi husu dokumentus trabalhu kona-ba auditorias “tinan” sira uluk nian. Merit Partners rejeita sira nia pedidu. Dokumentus trabalhu ne’e la iha Governu nia liman, só empreza ne’ebé halo auditoria mak iha direitu atu fó sai dokumentus ne’e karik nia hakarak.

2. Durante halo auditoria, Deloitte Touche Tomahatsu husu lista kontratus kona-ba empregadus lubun ida. Tezouru konsege duni fó kontratus empregadus nian ne’ebé nomeia durante tinan rua ikus nian atu halo ezame auditoria. Maibé, buat ne’e la akontese ho kontratus ne’ebé refere ba empregadus kontratadus durante períodu Administrasaun Tranzitória ONU nian ou depois to’o tinan 2006, tanba dokumentus hirak ne’e soe hela iha armazén Governu nian durante distúrbius 2006, la halo sistema arkivu di’ak ida, ne’ebé dokumentus hirak ne’e labele rekupera ka hetan fali.

3. Auditores sira nia komentáriu ne’ebé dehan katak sira labele hetan provas “ atu suporta/reforsa validade pagamentus pensoens” ne’e tanba pagamentus hirak ne’e halo ho osan, trimestralmente, iha distritus, ne’ebé auditores sira la iha kbiit atu verifika fízikamente dezembolsus ka osan hira mak hasai iha terrenu tanba la iha tempu.

4. Asersoens ka reinvindikasoens ne’ebé Bano ho Teixeira halo katak la iha kualifikasoens auditoria iha relatórius tinan sira uluk-liubá nian, la tuir faktus. Merit Partners iha nia relatóriu auditoria kona-ba tinan 2006-07, entre buat seluk dehan nune’e:

• ‘Katak Administrasaun Nasionál Alfândegas nian la bele fornese dokumentus apoiu kona-ba tranzasoens finanseiras iha tinan ne’ebé remata iha 30 Junhu 2007. Sira informa katak dokumentus aat hotu durante distúrbius sivís”;

• ‘Valór “osan US $1.176 milhoens kona-ba “existências não afectadas” ne’ebé divulga ka hatudu iha deklarasoens finanseiras la reflete valór ativus ne’ebé loloos nian iha 30 Junhu. Ami hatene katak durante períodu distúrbius sivís hasai sein autorizasaun Governu, “existênsias” lubun boot ida husi armazén Governu nian, ne’ebé baibain rai “existências não afectadas”;

• “Ami labele halo komentárius kona-ba valorizasaun investimentu iha ABP, tuir buat ne’ebé fó sai iha Deklarasaun Kontas, tanba ami la hetan deklarasoens finanseiras auditadas husi BPA no husi dokumentasaun apoiu seluktán”;

• Kontas bankárias Tezouru nian lima (inklui prinsipál konta operasionál) mak seidauk halo rekonsiliasaun ho deklarasoens bankárias iha 30 Junhu 2007”.

Kona-ba auditoria pagamentus ne’ebé halo depoisde 31 Dezembru 2009, auditores sira dehan katak sira la bele garante informasaun tomak kona-ba reseitas no pagamentus hirak ne’e hotu tanba “…ami la halo auditoria ba reseitas no pagamentus ne’ebé refere ba periodu 1 Janeiru to’o 30 Junhu 2009”. Maski prepara hotu ona dokumentus ba auditores sira atu halo auditoria.

Mezmu nune’e, i tanba relatóriu tenke aprezenta iha finais Agostu 2009, auditores sira la iha tempu atu halo auditoria ba dokumentus tomak ne’ebé prepara hela. Prátika ida ne’ebé husik hela kontas abertas ka nakloke depoisde taka tinan tuan, ne’e hahú kedas ona iha tempu Governu Fretilin. Tanba ne’e mak presiza hamoos númeru atrazu pagamentus lubun ida to’o finál 2008, tanba barak liu mak refere ba “transportes ka carry-overs” dezde 2006-2007 no mós iha tinan hirak foin liubá.

Auditores sira la koalia kona-ba “fundus ne’ebé sei falta” iha sira nia relatóriu.

Presiza nota katak Ministériu Finansas adopta tiha ona métodu kaixa modifikadu ida, ne’ebé korresponde ho prátika internasionál di’ak liu nian, hodi desentraliza ezekusaun orsamentál ba ministérius operasionais atu husik sira hala’o prestasaun servisus ne’ebé efisiente liu, halakon transportes ka “carry-overs” ne’ebé hapara tiha sistema i lori mai mós ekipa peritus ida kona-ba sistema Free Balance atu garante monistorizasaun loroloron nian ba kontas no despezas Timór-Leste nian.

Manipulasaun ba taixas ezekusaun orsamentál ne’e hanesan norma ida ba Bano ho Teixeira tinan-tinan durante períodu orsamentu.

Sira haluha tiha dehan katak IV Governu Konstitusionál ezekuta barak liufali fundus públikus iha ekonomia kompara ho Governus sira uluk tau hamutuk, no katak ministérius “motores” sira konsege hasa’e ba dala rua i, iha kazus balu, ba dala tolu, sira nia produsaun.

Taixas orsamentais ba 2009 halo relatóriu to’o de’it Outubru. Kuartu trimestre tinan nian foin hahú no iha trimestre ida ne’e mak baibain gasta barak liu osan, liu-liu ba itens kona-ba kapitál.

Lei Jestaun Finansas responsabiliza ministériu operasionál ida-ida ba ezekusaun orsamentál, i Ministériu Finansas responsável de’it atu fó apoiu tékniku no asistênsia ne’ebé presiza ba Governu tomak. Dra.Emilia Pires mak Ministra Finansas ida ne’ebé ba dala uluk hahú fó sai ba públiku dokumentu ida kona-ba taixas ezekusaun orsamentál ministériu operasionál ida-ida nian, liuhusi Parlamentu Nasionál ba kada trimestre; signifika katak introdúz ka hatama ona nível responsabilizasaun no transparênsia foun ida iha prosesu orsamentál.

Iha 17 Setembru 2009 Jim Adams, Vise-Prezidente Banku Mundiál, hahí tebes jestaun finanseira IV Governu Konstitusionál nian. “Timór-Leste bele duni hetan kresimentu ekonómiku ne’ebé maka’as iha tinan rua foin liubá laran. Ne’e hanesan rezultadu ida ke boot iha altura ida ne’ebé difísil tebes iha nível nasionál no mundiál. Liuhusi esforsus boot husi setores sosiedade timór-nian tomak ita bele hametin fali estabilidade sosiál no fomenta ambiente kresimentu ekonómiku ida. Gastus Governu nian aumenta maka’as, hodi lori benefísisu ba ema kiak sira namkari lemo País laran tomak”.

Dr.Adams nota mós katak “Timór-Leste implementa ona nia estratéjia nasionál rasik maski hasoru tentativas atu oho Prezidente Repúblika no Primeiru-Ministru iha 2008. Hanesan rezultadu: ema dezlokadus internus rihun-ba-rihun bele lori fila hikas ba sira nia hela fatin, uza fundus Governu nian atu harí uma no fó meius atu bele moris; Eskolas atus-ba-atus harí ba daudaun, balu hadi’a no haluan liután, atu serve estudantes liu rihun sanulu-resin; programas kriasaun empregu komesa hamosu no haburas rendimentus balu iha nível lokál, buat ne’ebé presiza tebes duni liu-liu iha áreas rurais ne’ebé kiak; Implementa ona eskema pensoens ba veteranus, idozus ka ferik no katuas sira no defisientes sira; PIB naun-petrolíferu atinji persentajen ne’ebé halo ita hakfodak, mak 12,8 pur sentu iha tinan 2008; Ezekusaun Orsamentál sa’e maka’as husi osan dólar 65 milhoens iha 2005 ba US$551 milhoens iha 2008, ne’e reflete sistemas ne’ebé forte liu iha jestaun finanseira no planeamentu estratéjiku iha Ministériu Finansas no instituisoens seluk."

Maski Bano ho Teixeira halo tún-sa’e atu estraga ka hafo’er Dra. Emilia Pires nia reputasaun ka naran, liuhusi alegasoens ne’ebé la folin no forjadas ka inventa nian, i sira sei buka halo nafatin nune’e durante prosesu orsamentál tomak, ema dezesperadus rua ne’e sei la konsege manipula faktus. Ho nia matenek Dra. Emilia bele ajuda Timór-Leste nia ekonomia hodi hetan kresimentu ida ke boot tebes, segundu lugár iha mundu tomak iha tinan ida foin liubá, iha Kuatar nia kotuk; ida ne’e hanesan feitu ka susesu boot ida, haré ba estadu nasaun ne’e nian iha finais 2007, wainhira IV Governu Konstitusionál simu pose.

Ágio Pereira, Sekretáriu Estadu Konselhu Ministrus no Portavóz Ofisiál IV Governu Konstitusionál nota nune’e, “Rezultadus hirak ne’e konserteza la’ós produtu husi “jestaun finanseira ida ke aat nian”, bele aumenta liután konfiansa ba Sua Exelênsia Primeiru-Ministru nia knaar tomak, ne’ebé hala’o hela ajenda nasionál ida ke difísil tebes kona-ba reformas sosiais no ekonómikas ba povu Timór-Leste tomak nia di’ak."

‘Ha’u rekomenda maka’as katak, karik meius komunikasaun sosiál ka públiku nian hakarak hetan informasoens loloos nian kona-ba orsamentu, bele husu ba Ministériu Finansas. Iha ne’ebá bele hetan espesialistas timór-oan barak kona-ba jestaun finansas públikas, hanesan ezemplu, Ministra Finansas Dra. Emilia Pires rasik, i só sira mak hatene oinsá bele hatán kedas no hatán di’ak liu kompara ho Sr. Arsénio Bano no Sr. José Teixeira kona-ba kestoens relasiona ho situasaun finanseira Timór-Leste nian."

   Ba leten