Selebrasaun Loron Nasionál Veteranu sira nian hala’o iha loron 2 no loron 3 fulan-marsu, iha Dili.

Semináriu ne’ebé hala’o hodi loke komemorasaun Loron Veteranu sira nian ne’e, konta ho intervensaun husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, husi Primeiru-Ministru, Marí Alkatiri, husi Eis-Vise Komandante ein Xefe FALINTIL  no Eis-Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak, no Sekretáriu Estadu Veteranu nian, André da Costa Belo (L4).

Prezidente Repúblika iha ninia diskursu hateten katak “povu timoroan hatudu ona kapasidade atu lori valór sira husi tempu uluk nian hodi harii ninia identidade hanesan povu”, hodi fó hanoin katak iha mundu modernu, “iha sosiedade ida ne’ebé livre no segura ninia moris loroloron, hanesan ita nian, fasil tebes atu haluha katak ita ne’e livre tanba eroi sira, veteranu sira, rezisténsia tomak no mós povu tomak ne’ebé maka tau valór nasaun nian no ita-nia kultura aas liu husi ema kualkér ida ninia interese, hodi serbí nasaun liu buat hotu. Lia-loos ida ne’ebé ita nunka bele haluha karik ita hakarak dezenvolve duni rai ida-ne’e no lori nasaun ne’e ba oin”. Nia taka ninia intervensaun, hodi hakilar viva ba veteranu sira husi frente armada, diplomátika no klandestina ne’ebé hamutuk hodi manán forsa okupante Indonézia sira.

Taur Matan Ruak aprezenta tema “Espíritu no Valór Rezisténsia nian iha Konsolidasaun Estadu no Dignifikasaun ba Veteranu, Kombatente no sira nia Jerasaun Oin-mai”. Nia hateten katak “moris ne’e laiha kualidade bainhira la iha valór sira umanizmu, solidariedade, korajen, determinasaun, kompaixaun nian ba ita-nia maluk sira, valór ida ne’ebé uluk ita nia funu-na’in sira iha ai-laran fiar no halo sira bele manán nasaun viziñu ne’ebé boot tebetebes”, hodi hateten klaru katak “hotu-hotu iha responsabilidade atu kaer nafatin valór hirak ne’e iha sira-nia família, nasaun no hatutan ba jerasaun sira oin-mai”.

Primeiru-Ministru iha ninia aprezentasaun kona-ba tema “Estratéjia Nasionál kona-ba Protesaun Sosiál no Sustentabilidade iha Veteranu sira-nia ekonomia” ko’alia kona-ba forma ne’ebé di’ak liu “atu enkuadra veteranu sira iha prosesu dezenvolvimentu nasionál, hodi halo sira sai partisipante sira ne’ebé ativu iha prosesu polítiku, sosiál no ekonómiku husi dezenvolvimentu nasaun nian”. Ba ida-ne’e, Primeiru-Ministru hateten katak Estadu tenke kria instituisaun ne’ebé enkuadra veteranu sira iha prosesu dezenvolvimentu nian”, no tanba ida-ne’e duni maka fundamentál tebes atu harii Konsellu Veteranu sira nian. Marí Alkatiri hatutan katak “Governu hala’o hela serbisu hamutuk ho autoridade relevante sira ho hanoin atu garante katak kestaun téknika hotu-hotu husi Dekretu-Lei ne’e bele rezolve ona no diploma lejizlativu bele hetan promulgasaun ne’ebé maka lais liu”.

Komemorasaun sira ne’e kontinua iha loron 2 fulan-marsu loraik ho selebrasaun misa ida iha Katedrál Dili, no kontinua ho vizita ba Jardín Eroi sira nian, iha Metinaru.

Iha sábadu, loron 3 fulan-marsu, selebrasaun Loron Nasionál Veteranu sira nian sei kontinua ho serimónia lansamentu “Prasa Proklamasaun Independénsia” foun, besik Palásiu Governu nian, ne’ebé prezide husi Primeiru-Ministru.

Iha ninia diskursu, Marí Alkatiri, halo rezumu ida husi akontesimentu hirak ne’ebé mosu molok loron Proklamasaun Independénsia nian, hodi hateten katak realizasaun proklamasaun ne’e “atu hateten ba mundu katak objetivu povu timoroan nian iha tempu ne’ebá maka defende ninia rai no defende ninia direitu ba independénsia. Repúblika Demokrátika Timor-Leste moris atu hakilar maka’as ba mundu katak ita prontu atu mate, maibé ita hakarak independénsia. Ida-ne’e mak istória, ida-ne’e maka memória no ida-ne’e maka realidade”.

Primeiru-Ministru haktuir mós katak nia sente haksolok tanba loron 3 fulan-marsu nian hetan duni rekoñesimenru, hanesan Loron Nasionál Veteranu sira nian, data iha ne’ebé hala’o Konferénsia Nasionál FRETILIN nian dahuluk, harii Conselho Nacional da Resistência Timorense, no hili Xanana Gusmão hanesan Komisáriu Polítiku FRETILIN no Komandante FALINTIL nian.

Marí Alkatiri hakotu ninia intervensaun hodi temi fila-fali Nicolau Lobato nia liafuan, iha loron 20 fulan-maiu tinan 1978, “ita povu ki’ik no fraku ida, maibé ita hatene, ita bele no ita tenke manán!”, hodi hatutan “ita manán tiha ona!”.

Serimónia sira-ne’e kontinua, no prezide husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, ho hasa’e Bandeira FALINTIL nian no Bandeira Nasionál. Tuirmai, no molok diskursu Prezidente Repúblika nian,  Prezidente Komisaun Omenajen, Virgilio Smith, lee ata no diskursu abertura husi Konferénsia Nasionál FRETILIN nian dahuluk.

Iha ninia intervensaun, Prezidente Konsellu Administrasaun Sentru Nasionál Chega!, Inês Almeida, fó omenajen ba Natalina Felipe Ramos-Horta, ba ninia asaun sira iha luta ba libertasaun nasionál, hodi afirma katak “ninia aten-barani no persisténsia sei la lakon iha ema hotu nia memória”. Inês Almeida hatutan katak Sentru Nasionál Chega! ninia vizaun mak atu prezerva memória pasadu nian hanesan ensinamentu ba povu timoroan no ba umanidade tomak atu hametin dame.

Prezidente Repúblika iha ninia diskursu hateten katak “Prasa Proklamasaun Independénsia sai hanesan símbolu ida ne’ebé sei hatutan ba hotu-hotu – veteranu no jerasaun foun sira – mensajen katak proklamasaun independénsia nian iha tinan 1975 hanesan afirmasaun desiziva, iha nivel nasionál no internasionál, sai hanesan kestaun tempu ida to’o timoroan hotu hili rasik dalan ba sira-nia futuru”.

Lú Olo husu mós ba veteranu sira atu “aproveita Konsellu Nasionál foun ne’e hodi promove no dezenvolve serbisu ida ne’ebé dedika ba nasaun ne’ebé agora livre, atu nune’e bele hatutan valór rezisténsia nian ba jerasaun foun sira, atu nune’e sira bele komprende espíritu serbisu nian ba komunidade no ba nasaun”, no hakotu ninia liafuan hodi fó hanoin katak “rekoñesimentu ne’ebé nasaun fó ba veteranu sira tula hela responsabilidade boot ida ba antigu kombatente sira ba nasaun”.

Hafoin serimónia iha Palásiu Governu, veteranu sira hala’o marxa ida ba to’o iha Sentru Konvensaun Dili, selebrasaun sira-ne’e remata iha fatin ne’e ho festa ida atu fó onra ba veteranu sira.