Deklarasaun Porta-vóz IV Governu Konstitusionál,

Sekretáriu Estadu Konselhu Ministrus

 

Díli, 8 Julhu 2009

Ricegate

Relasiona ho relatórius ka notísias ne’ebé Australian Broadcasting Corporation (ABC) fó sai kona-ba foos, foos no tan foos, da’an, saboko i sona tuir Fretilin nia estilu ka gostu, mak porta-vóz IV Governu Konstitusionál, i Sekretáriu Estadu Konselhu Ministrus nian, Ágio Pereira hateten nune’e “Enkuantu kampanha naruk ne’e halo ema sai baruk tan ona, Arséniu Bano sei repete nafatin nia propaganda ida ne’e.”

“Maski nune’e ikus fali nia sei konsege simu katak Ministra Finansas durante tinan ida laran servisu maka’as duni atu halo reformas ba prosesu aprovizionamentu no “tenderizasan.” Lei kona-ba ida ne’e hakerek ona i oras ne’e halo daudaun konsulta.”

“Iróniku tanba parte rua husi programa kooperasaun bilaterál Austrália no Banku Mundiál ho nia programa hanaran PFMCBP (Public Finance Management Capacity Building Program) ka Programa Kapasitasaun kona-ba Jestaun Finansas Públikas ne’e, durante ne’e servisu hamutuk ho Ministériu kona-ba reformas hirak ne’e.

“PFMCBP ne’e, programa ida ke Fretilin ataka fali hodi hatudu sira nia beik. Tanba programa ida ne’e mak responsável atu bele asegura katak reformas ne’ebé halo, bele la’o tuir duni prátikas internasionais di’ak liu nian.

Haré fali ba leis hirak uluk nian ne’ebé la efisientes i halo hodi serve Fretilin nia intereses, ita bele hahí mós sira tanba sira nia deklarasaun ba ABC ohin nian ne’ebé dehan katak sira nia leis rasik mós presiza halo reforma maka’as. Ida ne’e hanesan lós buat ne’ebé Deloittes relata kona-ba Governu sira uluk nian wainhira halo auditoria ba aprovizionamentu.

Pereira hatutan katak IV Governu Konstitusionál la iha intensaun atu haré ho seriedade ka buka akuza Fretilin tanba krize foos ne’ebé uluk iha tinan 2006 sira kria tanba sira nia jestaun ne’ebé aat.”

Douglas Kammen no SW Hayati, ne’ebé hakerek Kona-ba Krize no Foos iha Timór-Leste, hanesan reportajen investigativu ida ke naruk no kle’an tebes ne’ebé sira halo kona-ba krize foos iha Timor-Leste iha tinan 2006/2007, sira konklui nune’e:

“ Maski ho intensaun di’ak, programa governu (Fretilin) nian ne’ebé halo hamutuk ho World Food Program, nia rezultadu mak hasai hotu fali foos husi merkadu, hodi nune’e provoka krize.”

Kona-ba transparênsia iha prosesu laran, autores ka hakerek-na’in sira ne’e dehan nune’e:

“…indikasoens hotu hatudu katak Ministériu Dezenvolvimentu nia programa seguransa alimentár la iha duni trasnparênsia (bele dehan mós korrupsaun), katak Estadu la iha kapasidade atu kanaliza foos ba populasaun ho maneira ne’ebé hanesan ka justu i efisiente, i hasai tan fali foos husi merkadu ne’ebé Governu mak sosa ne’e mak sai hanesan kauza primária ne’ebé kria krize.”

Kona-ba kontratu ba foos Kammen ho Hayati nota nune’e:

“Iha entrevistas ketaketak, emprezárius rua iha Dili ne’ebé lakohi dehan sira nia naran keixa katak primeiru kontratu ne’ebé halo kona-ba programa seguransa alimentár iha Ministériu Dezenvolvimentu, la tuir “tender”. Sira ida explika nune’e: “Ministériu asina kontratu boot ida atu sosa foos ho kompanhia ida iha Dili ne’ebé uluk nunka halo atividade hanesan importadór foos.” Ema sira ne’e dehan katak empreza ne’e tenke ba fali husu tulun ba importadór foos ida iha Dili atu bele hala’o governu nia kontratu ne’e. Iha Fevereiru, Ministru Dezenvolvimentu Arcanjo da Silva dehan ba Timor Post katak kompanhia ida naran Landmark mak simu kontratu ho valór osan US$3,369,000 atu importa hahán, inklui foos. Wainhira husu ba parte Landmark, sira dehan katak sira la importa foos. Nune’e mós, tanba Landmark la’ós kompanhia ida ne’ebé ema hatene katak importa foos entre 1 Novembru 2006 no 31 Janeiru 2007, mak iha razaun atu fiar katak iha duni ona kontratu orijinál ida i kontratu ne’ebé foun mak fó fali ba Jaime dos Santos, emprezáriu Timór-oan ida ne’ebé iha ligasaun metin ho Fretilin”.

Pereira hakotu nia liafuan, “ Xanana Gusmão nia Governu halo servisu maka’a atu bele garante seguransa alimentár. Ida ne’e halo duni, tanba ami servisu maka’as i la presiza depende tomak ba World Food Program nia rezervas hanesan Governu sira uluk halo.”

“Ami hetan susesu tanba ami halo tuir planu, tama iha krize hahán globál laran, kria kondisoens ne’ebé bele tulun sekt´ro privadu Timór-nian atu bele halo sira nia atividades ho di’ak no hola medidas atu estabiliza merkadu doméstiku ka rai laran hodi nune’e ita nia sidadauns tomak bele hetan ai-hán. Kondiseons hirak ne’e ma kontribui ba páz no estabilidade ida ne’ebé ita hotu hakarak hetan ne’ebé ohin loron ita sente daudaun ona iha rai Timór.”