Iha loron 15 fulan-juñu tinan 2015, Parlamentu Nasionál Timor-Leste nian aprova ona ho votu maioria ratifikasaun ba konvensoens kulturál nian sira tolu husi UNESCO (sigla iha lian portugés): Konvensaun ba Protesaun husi Patrimóniu Mundiál, Kulturál no Naturál, tinan 1972; Konvensaun hodi fó Salvaguarda ba Patrimóniu Kulturál Imateriál, tinan 2003 nian; no Konvensaun kona-ba Protesaun no Promosaun husi Diversidade husi Espresaun Kulturál sira, tinan 2005 nian.

Inisiativa parlamentár ida ne’e tuir aprovasaun, iha fulan-outubru tinan 2014, husi Rezolusaun tolu Governu nian ne’ebé propoin dunik kona-ba mekanizmu internasionál importante nian sira jestaun patrimóniu kulturál nian. Loos dunik, Programa Governu VI nian define prioridade lubuk ida iha área Arte no Kultura ba períodu lejizlativu entre tinan 2015-2017. Salvagurada, jestaun no promosaun ba patrimóniu kulturál Timor-Leste nian halo parte ba programa sira entre programa prioritáriu sira Ezekutivu ida ne’e, tanba ninia importánsia nu’udar identidade nasionál no nia poténsia ba dezenvolvimentu turizmu baze kulturál nian.

Objetivu husi Konvensaun sira

Ratifikasuan konvensaun tolu hosi UNESCO fó biban hodi projeta protesaun ba patrimóniu kulturál timoroan nian ba nivel ida internasionál.

Konvensaun ba Protesaun Patrimóniu Mundiál, Kulturál no Naturál fó klasifikasaun ba fatin sira patrimóniu kulturál nian no nia rekonesimentu iha nível mundiál. Timor-Leste daudaun ne’e bele konta ho apoiu husi Komisaun Patrimóniu Mundiál orgnaizmu husi ne’ebá Nasoens Unidas nian, kona-ba rekursu umanu no finanseiru nian sira. Aleinde ne’e, klasifikasaun kona-ba fatin sira hanesan Patrimóniu Umanidade nian ne’ebé funsiona hanesan insentivu atuhodi atrai turizmu, nune’e bele kria servisu no prodúz rikusoin.

Konvensaun tinan 2003 nian, define nu’udar Patrimóniu Kulturál Imateriál “prátika, reprezentasaun, espresaun, abilidade sira  – hanesan mós instyrumentu, objetu, artefaktu no espasu kuturál sira-ne’ebé iha ligasaun ba malu – katak komunidade, grupu sira no, iha kazu balu, individuu rekoñese hanesan parte husi sira – nia patrimóniu kulturál”. Liuhosi ratifikasaun ba konvensaun ne’e, Timor-Leste  bele konta ho apoiu tékniku no finanseiru husi UNESCO, hodi salvagurad di’ak liu-tán sira nia espresaun kulturál tradisonál  sira no prepara lista nasionál bein no valór nian sira ho potensiál hodi bele klasifika hanesan Patrimóniu Kulturál Imateriál.

Nune’e mós, ratifikasaun Konvensaun nian kona-ba Protesaun no Promosaun husi Diversidade husi Espresaun Kulturál sira hatudu vontade país nian hodi proteje no promove ninia diversidade kulturál, hanesan elementu fundamentál soberania, estabilidade, no identidade nasionál nian, no halo kultura sai hanesan elementu transversál ida ba dezenvolvimentu ida ne’ebé sustentável. Ratifikasaun ba Konvensaun ne’e kesi ona Estadu Timor-Leste atu promove produsaun, asesu no goza kultura sira. Ba ida ne’e, tenke fó apoiu ba atividade tradisionál, artista no indústria kriativa kulturál nian sira. Bainhira ratifika konvensaun ida ne’e, Timor-Leste agora bele iha asesu ba Fundu Internasionál ba Diversidade Kulturál, nune’e mós iha asiténsia téknika internasionál iha área ne’e.

Promove Kultura Nasionál

Iha tinan hirak liubá, Sekretáriu Estadu Arte Kultura nian hala’o tiha ona servisu hamutuk ho Eskritóriu UNESCO nian iha Jakarta, atu identiifka, salvaguarda no promove patrimóniu  kulturál Timor-Leste nian ne’ebé riku. Aleinde asaun ba formasaun lubun ida, dezenvolve ona atividade importante ba promosaun kulturál nian, hanesan halo edisaun no fó sai ba públiku broxura sira no filme sira iha DVD, nune’e mós hala’o festivál  kultura sira nian.

Aleinde ne’e, Sekretaria Estadu, iha ámbitu kompeténsian sira ne’ebé fó ba-nia hodi hala’o servisu jestaun patrimóniu kulturál país nian, hala’o ona mós identifikasaun, ko’alia no halo estudu ba fatin sira no valór sira hosi patrimóniu kulturál Timor-Leste nian. Rezultadu hirak ne’e sei hatama iha baze-de-dadus nasionál nian, ne’ebé daudaun ne’e  kria ona. Sei hala’o hela mós diskusaun interna ba Dekretu-Lei foun Patrimóniu Kulturál nian, ne’ebé sei fó dalan ba jestaun, klasifikasaun no salvaguarda patrimóniu kulturál materiál nian (móvel no imóvel) no imateriál país nian.

Iha tempu hanesan  hodi hametin kompromisu atu implementa akordu internasionál sira ne’e, Sekretaria Estadu Arte no Kultura kontinua hala’o servisu iha ratifikasuan ba konvesaun importante  sira seluk UNESCO nian, hanesan Konvensaun kona-ba Medida sira atu Adopta atu Bandu no Labele husik tama Importasaun, Esportasaun, no Transferénsia Ilísita ba Propriedade no Riku soin Kulturál, tinan 1970 nian, no Konvensaun ba Protesaun husi Patrimóniu Kulturál Subakuátiku (liuhosi tasi laran), iha tinan 2001 nian.