Timor-Leste foti medida konkreta sira hodi hamenus konsumu tabaku nian
Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no
Portavós Ofisiál Governu Timor-Leste
Dili, loron 10 fulan-setembru tinan 2015
Timor-Leste foti medida konkreta sira hodi hamenus konsumu tabaku nian
Ministru sira Saúde nian hosi país sira Komité Rejionál Sudeste Aziátiku Organizasaun Mundiál Saúde nian (OMS-sigla iha lian portugés), iha loron 7 fulan-setembru, iha Dil,i asina ona deklarasaun ida ne’ebé kompromete hodi foti medida maka’as atu hamenus konsumu tabaku nian. Diretór Rejionál OMS nian ba zona Sudeste Aziátiku hateten katak “uza tabaku iha Sudeste Aziátku aas tebes, hamosu problema saúde nian ne’ebé grave no fó mós konsekuénsia ba ekonomia”.
Primeiru-Ministru, Rui Maria de Araújo, esplika kona-ba impaktu husi fuma tabaku iha nasaun, hodi fó hanoin katak “Timor-Leste hetan índise aas hosi fuma tabaku iha mundu. Ema mane liu porsentu 70% maka fumadór tabaku. Ida ne’e hanesan númeru ida maka’as ona no labele simu iha nasaun ida ne’ebé mak ita hakarak ninia prosperidade. Tabaku daudaun ne’e iha hela ita-nia dalan sira, iha ita-nia uma, fó sai hela iha ita -nia kios sira no mós iha ita-nia eskola sira”.
Kona-ba zona Sudeste Aziátiku, tuir OMS, abuza ba tabaku maka kauza prinsipál husi mate nian ne’ebé bele evita.” Besik metade hosi fumadór sira sei mate tanba problema saúde ne’ebé iha relasaun ho fuma tabaku.
Tinan ida ne’e Governu foti ona medida konkreta sira hodi halo kontrolu ba fuma tabaku iha Timor-Leste. Kampaña nasionál ida ne’ebé luta hasoru tabaku, fó sai ona liuhosi rádiu no televizaun, kona-ba impaktu hosi abuzu ba tabaku. Iha fulan-maiu hasai orden ida ba ministériu hotu hodi bandu fuma tabaku iha fatin públiku sira, inklui mós transporte públiku sira. Iha fulan-juñu, Prezidente Komisaun Funsaun Públika nian reforsa-tán kona-ba bandu fuma tabaku iha fatin servisu administrasaun publika nian.
Daudaun ne’e fó ona formasaun espesífiku ba profisionál timoroan sira iha área saúde nian, ne’ebé sei hala’o servisu hodi fó apoiu ba fumadór sira ne’ebé hakarak husik atu fuma tabaku. Harii ona servisu dahuluk sira hodi fó apoiu iha Ospitál Nasionál Díli, no sira seluk iha hela dezenvolvimentu, iha territóriu Timor-Leste nian.
Projetu Dekretu-Lei ida ne’ebé estabelese Rejime kona-ba Kontrolu Tabaku ne’ebé oras ne’e sirkula hela hosi Governu molok hato’o ba-iha Konsellu Ministrus atu halo aprovasaun. Lei ne’e buka atu hatama medida sira hanesan bandu fuma tabaku iha fatin públiku sira ne’ebé taka metin, iha servisu fatin no iha tranporte públiku sira, regra sira kona-ba kompozisaun tabaku no avizu sira ne’ebé tau iha sigarru fatin, bandu halo publisidade, informasaun ba públiku, bandu faan no bandu labarik no foin-sa’e sira atu fuma, nune’emós bandu importasaun no komersializasaun ba produtu balu ne’ebé mak iha relasaun ho tabaku.
Bainhira iha enkuadramentu lejizlativu ida ne’ebé maka forte nune’e mós edukasaun sívika no apoiu hosi klínika Ministériu Saúde nian, importante tebes ba populasaun sira nia saúde di’ak.
Portavós Governu Konstitusionál VI nian, Ministru Estadu Agio Pererira, hatete katak” Governu Timor-Leste simu ho di’ak deklarasun forte hosi Komité Rejionál OMS nian kona-ba uza tabaku. Ita rekoñese katak, ne’e nu’udar kestaun ida ne’ebé importante, ne’ebé la kombate karik sei halo aat ba saúde nomós ba ita-nia nasaun nia dia’k, no fó konsekuénsia ba ita-nia dezenvolvimentu. Kualidade moris di’ak ne’ebé ita mehi ba ita-nia povu no lori ita ba promosaun ba estilu moris ho saúde di’ak nian no hamenus buat ne’ebé la di’ak. Governu foti hela medida sira kona-ba fuma tabaku atuhodi promove Timor-Leste ba saúde di’ak ho futuru ida ne’ebé maka saudável”.
