Governu Timor-Leste

Iha loron tolu badala ikus, sorumutu Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu nian (STLPD) loke ho diskusaun sira kona-ba setór apoiu sira hanesan:infra-estrutura, banka no finansa no setór sosiál ( saúde no edukasaun) ne’ebé mak hola parte iha meza redonda tolu ne’e.

Infra-estrutura mak tema ne’ebé lidera husi Ministru Infra-Estrutura, Pedro Lay, ne’ebé partisipa reprezentante Banku Aziátiku Dezenvolvimentu nian, Ajénsia Kooperasaun Internasionál Japaun, Kámara Komérsiu no Indústria no Fundasaun Mahein.

Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu (PED) nian hotu-hotu teme bainhira lori resposta ba kestaun importante ne’ebé relasiona ho dezenvolvimentu infra-estrutura nian  hanesan:saida, iha ne’ebé, bainhira no oinsá.Infra-Estrutura sira mak konsidera hanesan xave, iha nível oioin, ba susesu ekonomia iha tempu oin mai hodi haree liu ba importánsia iha kualidade no manutensaun ba projetu sira ne’ebé mak halo atu prolonga síklu durasaun projetu hirak ne’e nian, hodi hamenus nia kustu iha tempu naruk nia laran. Bainhira infra-estrutura sira sei fraku hela mak hamosu limitasaun sira,  ne’ebé rezulta tempu viájen boot ida, aumenta folin/kustu transporte nian no halakon produtu,  ne’ebé mak limita maka’as loos kapasidade atu hetan rendimentu. Dezenvolvimentu infra-estrutura sira nian sei fó ba investidór sira konfiansa seluk ida. Aleinde ne’e, parte sira ne’ebé mak hola parte iha diskusaun ne’e konsidera katak dezenvolvimentu infra-estrutura nian ne’ebé la’ós kapitál, ba tempu naruk,  sei lori mai tan oportunidade ekonómika sira no sei kontribui atu halakon tiha diferensa ekonómika sira.

João Gonçalves, Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu, mak lidera meza ne’e no diskute kona-ba banka no finansa sira ne’ebé hetan partisipasaun husi Banku ANZ, Autoridade Bankária ba Pagamentu no Koperasaun Internasionál ba Finansa.

Nune’e mós iha diskusaun hirak ne’e, sira halo nafatin komentáriu ba PED, sira hotu haksolok ho PED ne’e, tanba nia objetivu mak atu dezenvolve sistema finanseiru ida ne’ebé loos, dezenvolve rekursu umanu no halo di’ak liután polítika sira atu bele hetan asesu ba mikro-kréditu no kréditu. Diskusaun ne’e foka liu ba iha konstrusaun setór finanseiru modernu ida ne’ebé suporta setór privadu atu nune’e bele hetan kresimentu ekonómiku. Ministru, iha biban ne’e, temi nafatin kona-ba atu harii Banku Nasionál Dezenvolvimentu iha tempu oin mai hodi hatán ba pedidu sira kona-ba kréditu no servisu finanseiru. Sira foti kestaun sira kona-ba garantia ba empréstimu bankáriu, rezisténsia ba uzu normál servisu bankáriu no teknolojia, formasaun ba rekursu umanu instituisaun bankária nian, aumentu asesu ba mikro-finansa no lejizlasaun ne’ebé mak vigora hela.

Ikus liu, setór sosiál sira ( saúde no edukasaun) hanesan tema ba diskusaun Husi Ministru Saúde, Nelson Martins no Minsitru Edukasaun, João Câncio Freitas,  hamutuk ho Fundu ba Kriansa Nasoens Unidas nian, ho Konselleiru Ministru Austrália, Retór UNTL no Prezidente Komisaun ba Funsaun Públika.

Debate ne’e foka liu ba kualidade formasaun superiór profisionál saúde nian/parteira, iha tetun no portugés hanesan lian iha eskola sira, internatu ba alunu sira iha área remota no reintegrasaun estudante sira ne’ebé mak foin fila husi estranjeiru, iha kolaborasaun Ministériu Saúde no Ministériu Edukasaun nian kona-ba kuidadu preventivu saúde nian, aumenta orsamentu ba saúde no edukasaun, inklui ligasaun ba internet iha eskola no sentru saúde sira, no tratamentu kona-ba kauza hirak  desnutrisaun nian, inklui ábitu alimentár.

Ho diskusaun iha painél tolu ne’e, hamutuk ho tema hirak iha loron liu ba ne’e, mak halo rekomendasaun hirak ne’ebé importante tebes ba asaun hirak tuir mai. Rekomendasaun hirak ne’e mak foka liu ba formasaun konsensu ida ne’ebé buka asegura armonia, aliñamentu, koordenasaun no integrasaun ba implementasaun Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian.

Primeiru-Ministru, ho nia diskursu (ne’ebé mak bele lee iha ne’e) taka Sorumutu Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu sira.