Timor-Leste Prezide Diálogu Internasionál iha Monróvia
“Adeus Konflitu, Benvindu Dezenvolvimentu” mak tema husi Diálogu Internasionál Daruak kona-ba Harii Paz no Estadu, ne’ebé Timor-Leste no Reinu Unido prezide iha Monróvia, Libéria, iha loron 15 no 16 fulan Juñu tinan 2011. Misaun hamutuk tolu nulu resin lima ho delegadu mai husi nasaun sira iha mundu tomak mak partisipa iha sorumut loron rua ne’e, ne’ebé sura mós ho, partisipasaun husi reprezentante husi nasaun sira g7+. Parseiru Dezenvolvimentnu, Oraganizasaun multilaterál no bilaterál sira, Nasoens Unidas, Banku Mundiál, Banku Afrikanu Dezenvolvimentu nian no organizasaun sosiedade sivíl nian sira marka prezensa no fó kontribuisaun mós ba diálogu ida ne’e.
Tópiku prinsipál ne’ebé tama iha debate mak: la iha nasaun frájil ka nasaun ne’ebé iha konflitu mak bele alkansa kualkér ida husi Objetivu Dezenvolvimentu Miléniu nian. Atu bele atinje objetivu sira tuir prazu naruk ne’ebé Objetivu Dezenvolvimentu Miléniu estabelese, importante, uluk liu mak, objetivu internu lubuk ida. Pás sai nu’udar kondisaun fundamentál ba dezenvolvimentu sustentável, no konstrusaun Estadu nian ba Governasaun no prestasaun servisu ne’ebé di’ak importante tebes atu garante nesesidade sidadaun sira nian atu mantein pás. Nu’udar buat rua ne’ebé iha ligasaun no iha dependénsia ba malu, konstrusaun pás no Estadu tenke sai hanesan foku ba nasaun sira ne’ebé sai daudaun husi konflitu no frajilidade, no apoiu internasionál tenke halo tuir prioridade sira ne’e, atu bele para ho siklu konflitu nian no frajilidade ne’ebé boot liu. Husi tempu iha ne’ebé konstrusaun pás no Estadu nian konsolidada, nasaun sira no apoiu ba dezenvolvimentu tenke dirije-an ba objetivu sira ne’ebé Meta Dezenvolvimentu Miléniu nian sira estabelese. Lejitimidade polítika no lideransa ne’ebé di’ak, sidadaun sira nia seguransa, servisu ba ema hotu no fundasaun ekonomia nian sira, asesu ba justisa no jestaun rekursu umanu mak objetivu lima ne’ebé delegadu sira define no sai nu’udar objetivu hirak ne’ebé nasaun frájil ka iha konflitu sira atu kumpre, atu konsolida konstrusaun pás no Estadu.
Ministra Finansa Timor-Leste nian, Emília Pires, bainhira prezide diálogu, hateten importánsia husi objetivu lima ne’e ne’ebé sei aprezenta iha Forun Nivel Aas kona-ba Ajuda Eterna da-haat, ne’ebé sei hala’o iha fulan Novembru, iha Busan, Korreia Sul. Objetivu hirak ne’e, bainhira hetan ona aprovasaun iha sorumut Busan nian, ne’ebé sei konta ho partsispasaun husi ministru hamutuk kurkuran atus ida husi mundu tomak – sei uza hanesan liña orientadora ba nasaun no parseiru dezenvolvimentu sira iha planeamentu kona-ba asisténsia finanseira ba Estadu frájil sira. Lista konkreta kompromisu nian entre doadór no benefisiadu sira mós halo daudaun ona atu asegura katak obejtivu no meta sira ne’e bele to’o nia rohan. Iha mós akordu katak nasaun sira g7+, no la’ós parseiru internasionál sira, sei define rasik sira nia nivel frajilidade nian no estabelese sira nia planu nasionál sira, ho aliñamentu husi parseiru dezenvolvimentu; hanesan ho dalan oinsá mak Timor-Leste konsolida ajuda rai-li’ur no propriedade husi ninia estratéjia nasionál.
Prezidente Libéria nian, Ellen Johnson Sirleaf, hakotu Diálogu ne’e no elojia lideransa Timor-Leste nian; hodi salienta katak nasaun foun ne’e lidera nasaun frájil sira no diálogu internasionál sira no hatudu kapasidade inteletuál no vizaun husi ninia lider sira. Prezidente Libéria nian felisita, mós, Ministra Emília Pires ba ninia dedikasaun estraordinária hodi prezide diálogu ne’e, husi kedas Diálogu dahuluk kona-ba Konstrusaun Pás no Estadu, ne’ebé hala’o iha Dili. Deputadu Rui Menezes, ne’ebé partisipa mós iha diálogu ne’e, sente orgullu tanba Timor-Leste, ukun-an seidauk to’o tinan sanulu, hatudu ona kapasidade lideransa nian ne’ebé bele nota iha prezidénsia Diálogu Internasionál. Nia dehan katak nia haree nasaun sira Ázia no Áfrika nian daudaun ne’e fiar Timor-Leste, no Governu ne’ebé Xanana Gusmão lidera, no Ministra Finansa, ba nia kapasidade boot hodi lidera forun internasionál ida.
Deputadu timoroan ne’e konsidera katak maske ninia nasaun sei joven, Timor-Leste organizadu di’ak liu fali Libéria ne’ebé ukun-an tinan atus resin ona, no kiak mós sei barak. Nia hatutan, mós, katak Libéria sei iha ninia polísia nasionál, kompostu husi elementu hamutuk rihun haat no ninia forsa militár dahuluk ho elementu hamutuk rihun rua, ne’ebé Nasoens Unidas mak fó treinu. Iha ninia opiniaun, ida ne’e mak evidénsia ne’ebé hatudu katak Timor-Leste hatudu ona mudansa sira ne’ebé signifikativa, bainhira kompara ho nasaun sira seluk, refleksu husi susesu sira ne’ebé Governu Konstitusionál IV alkansa, iha situasaun pós-konflitu, ne’ebé ita la naran hetan iha nasaun sira ne’ebé sai hela husi situasaun sira frajilidade nian.
Lideransa atuál Libéria nian, mós, konsege, iha tinan sira ikus, susesu ne’ebé asentuadu no hein atu sai husi situasaun parsiál frajilidade nian ne’ebé daudaun ne’e sira moris ba, tanba jestaun ne’ebé di’ak kona-ba rekursu minerál sira, ne’ebé sei alimenta ekonomia iha tinan sira oin mai.
Hanesan ho Timor-Leste iha tinan kotuk, Libéria sente orgullu hodi sai hanesan uma-na’in ba diálogu Internasionál kona-ba Konstrusaun Pás no Estadu. Rezultadu diálogu ne nian sei sai hanesan roteiru ba forun nivel aas nian iha Busan, Koreia Sul, iha fulan Novembru tinan ida ne’e nian.
