Sorumutu Konsulta Nasionál datoluk kona-ba Prinsípiu Estadu Frajil sira
Iha loron 17 fulan Marsu, Timor-Leste realiza Sorumutu Konsulta Nasionál nian atu diskute no analiza progresu hirak ne’ebé hetan ona ba implementasaun Prinsípiu 10 ba Envolvimentu Internasionál ne’ebé Di’ak iha Estadu Frajil sira no iha Situasaun Frajilidade nian sira. Konsulta ne’ebé Ministra Finansa, Emília Pires, mak preside ne’e, proporsiona oportunidade ba Governu, pareseiru dezenvolvimentu nian no sosiedade sivíl hodi identifika area-xave sira ne’ebé iha progresu no iha dezafiu hirak ne’ebé presiza atu hakat-liu.
Iha sorumutu nia laran, diskute kestaun barak mak hanesan mudansa kona-ba kontestu ajuda globál nian no ninia implikasaun sira ba Timor-Leste, dalan ba fortalesimentu no utilizasuan sistema nasionál sira, no dalan ne’ebé di’ak liu atu garante dezenvolvimentu Timor-Leste nian bele lori benefísiu ne’ebé hanesan ba ema hotu. Partisipante sira fahe ona relatóriu preliminár ida, atu sira bele fó sira nia hanoin hodi nune’e bele kontribui ba diskusaun. Diresaun Nasionál ba Efikásia husi Asisténsia Esterna sei uza kontribuisaun hirak ne’e iha elaborasaun kona-ba Kapítulu Timor-Leste nian, ne’ebé sei inklui iha relatóriu globál atu informa iha Forun Nivel Aas da-4 nian kona-ba Ajuda Esterna, ne’ebé sei hala’o iha Busan, Koreia Sul, iha tinan ne’e nia rohan.
Antesedente sira
Iha fulan Abríl tinan 2007, Ministru Dezenvolvimentu nian sira husi Organizasaun ba Kooperasaun no Dezenvolvimentu Ekonómiku (OCDE) aprova Prinsípiu 10 ba Envolvimentu Internasionál Di’ak iha Estadu Frajil no Situasaun Frajil sira.
Prinsípiu sira ne’e estabelese orientasaun lubuk ida kona-ba hadi’a envolvimentu komunidade internasionál nian iha situasaun konflitu no frájil sira. Prinsípiu 10 ne’e reflete konsensu krexente ida entre parseiru dezenvolvimentu no país benefisiáriu sira, kona-ba ezijénsia husi resposta ba dezenvolvimentu, husi parte Estadu Frajil sira, ne’ebé tau iha konsiderasaun sira nia nesesidade espesífika, ninia kontestu no dezafiu sira. Iha tinan 2009, baze peskiza nian kona-ba Prinsípiu Estadu Frájil sira lansa ona, ne’ebé kobre nasaun hamutuk neen. Iha tinan 2011, ho nomeasaun Timor-Leste nian nu’udar prezidente, Peskiza ne’e sei implemnta iha nasaun hamutuk 14. Iha loron 2 no tolu fulan Marsu tinan 2009 nian, ukun-na’in Timor nian sira halibur malu hodi diskute Prinsípiu sira ne’e. Ho baze ba diskusaun hirak ne’e mak halo ona esbosu kona-ba Relatóriu Nasionál ida, ne’ebé konsidera sentimentu hirak ne’ebé hato’o hosi membru Governu sira, parseiru dezenvolvimentu no sosiedade sivíl Timor-Leste nian. Iha Sorumutu Konsulta nasionál, ne’ebé hala’o iha loron 17 to’o loron 18 fulan Setembru tinan 2009 mós diskute ona kona-ba Relatóriu Nasionál ida ne’e.
Tanba ne’e rekoñese katak, maske kompromisu internasionál nian labele rezolve hotu situasaun Estadu Frájil nian sira, adosaun ne’ebé partilla husi prinsípiu hirak ne’e bele tulun haboot impaktu pozitivu kona-ba envolvimentnu no minimiza danu hirak ne’ebé la’ós ho intensaun. Iha rai sira ne’ebé mak atu koko Prinsípiu hirak ne’e,hahú hetan ona influensia mudansa ida hosi prinsípiu hirak ne’e iha komportamentu entre aktór internasionál sira.
