Timor-Leste sei alkansa adezaun plena ba ASEAN iha simeira ASEAN tuirmai iha fulan-outubru

Timor-Leste sei hetan admisaun formál hanesan membru Asosiasaun Nasoins Sudeste Aziátiku (ASEAN) nian durante Simeira hosi Xefes Estadu no Governu ba dala 47 hosi organizasaun rejionál ne’e, ne'ebé marka ba fulan-outubru tinan 2025, iha mós Kuala Lumpur.
Anúnsiu ne’e fó-sai hosi Primeiru-Ministru Malázia, Dato’ Seri Anwar Ibrahim, iha sesaun plenária hosi Simeira ASEAN ba dala 46, ne’ebé hala’o daudaun iha Kuala Lumpur. Primeiru-Ministru Malázia afirma: “Ida-ne’e nu’udar momentu istóriku ida, la’ós de’it ba Timor-Leste, maibé ba família ASEAN tomak. Jornada Timor-Leste nian ba adezaun plena reflete ita-nia vizaun koletiva kona-ba ASEAN ida ne’ebé unida, koeziva no orientada ba futuru”. Primeiru-Ministru mós agradese ba parseiru rejionál no internasionál sira hotu ne’ebé kontribui ba alkansa pasu ida-ne’e, hodi rekoñese esforsu hamutuk ne’ebé halo durante prosesu ne’e.
Timor-Leste nia adezaun plena ba ASEAN prepara ona dezde iha fulan-novembru 2022, Estadu-membru sira konkorda, em princípio, hodi integra nasaun ne’e, fó ba nia estatutu observadór ho partisipasaun plena iha reuniaun sira no simeira sira. Roteiru ba Adezaun Plena, ne’ebé konkorda iha tinan 2023, estabelese kritérius téknikus no institusionais ne’ebé durante ne’e Timor-Leste implementa ho apoiu hosi Estadu-membru sira ASEAN nian no Sekretariadu ASEAN nian.
Delegasaun timoroan ba Simeira ba dala 46 lidera hosi Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, no inklui membrus governu balun. Iha loron hirak antes sesaun plenária, delegasaun partisipa ativamente iha enkontru prinsipál sira hosi pilár tolu Komunidade ASEAN nian — Polítiku-Seguransa, Ekonómiku no Sósiu-kulturál — iha ne’ebé aprezenta progresus ne’ebé halo ona hodi kumpre Roteiru.
Durante Reuniaun Konsellu Komunidade Ekonómika ASEAN nian ba dala 25, Vise-Primeiru-Ministru no Ministru Koordenadór Asuntus Ekonómikus, Francisco Kalbuadi Lay hateten katak “kuaze nasaun membru sira hotu ASEAN nian deklara tiha ona sira-nia apoiu ba adezaun plena Timor-Leste nian”, hodi realsa progresus ne’ebé halo ona iha reforsu kapasidade nasionál sira ho apoiu hosi parseiru rejionál sira.
Vise-Ministra ba Asuntus ASEAN, Milena Rangel, partisipa iha Reuniaun Funsionárius Importantes ASEAN (SOM) nian, ne’ebé hala’o iha loron 24 fulan-maiu, no akompaña ho Vise-Ministru Komérsiu no Indústria, Augusto Júnior Trindade, iha asinatura Memorandu Entendimentu ida ho Institutu Investigasaun Ekonómika ba ASEAN no Ázia Orientál (ERIA), ho objetivu atu apoia formulasaun polítikas públikas ne'ebé aliña ho objetivu sira integrasaun rejionál nian.
Horisehik, durante konferénsia imprensa hafoin reuniaun ministeriál sira, ministru Negósius Estranjeirus Malázia nian, Dato’ Seri Utama Haji Mohamad bin Haji Hasan, subliña tiha ona, iha konferénsia imprensa, “apoiu metin ba adezaun plena Timor-Leste nian”, hodi destaka operasionalizasaun Unidade ba Timor-Leste iha Sekretariadu ASEAN nian no inísiu hosi prosedimentu legál internu sira iha Estadus-membrus ho objetivu atu formaliza ninia adezaun iha fulan-outubru.