Governu Timor-Leste

Bainhira diploma ne’e aprovadu tiha husi Konsellu Ministru, iha Reuniaun Konsellu Ministru loron 10 fulan Marsu tinan 2010, mosu kontestasaun hahú hala’o maka’as liu tan kona-ba  Estatutu Universidade Timor Lorosa’e nian.

Iha opiniaun Ministru Edukasaun, João Câncio Freitas nian, katak kontestasaun ne’e hanesan  baze ida ba  interpretasaun la  diak  ba  diploma  ne’e:  “Iha  ema  mak  mistura  Estatutu  ho  kestaun  autonomia  akadémika”. Ida  ne’e  hatudu  polémika  ida.  Iha  grupu  ida  estudante  nian  ne’ebe  mak  ba koalia  ho  Prezidente  Repúblika. Prezidente,  bainhira  halo tiha  sorumutuk  ho  grupu  ne’e,  konvida  ikas  fali   hau  hodi  esklarese  kona  ba  kestaun  ne’e.  Bainhira   iha  tiha  konversa   ne’e,  hau  ho  Prezidente  Repúblika,  hanoin  katak  eziste  meius  atu bele  hetan  solusaun  ida  ba  polémika  ne’e”.

Grupu  universitáriu  aprezenta  kestaun  esensial  tolu, ne’ebé  iha  Ministru  nia  hanoin  tenki  halo  uluk  revista. Kestaun  ida  uluk  kona  ba  faktu  projektu  ba Dekretu-Lei  la  inkorpora  ba  istória  Universidade  nian. “ Ami  hanoin  katak  iha  preámbulu it abele  insere  parágrafu  ida,  ne’ebé  mak  kontempladu  tiha  ona”  haktuir  Ministru.

Kestaun  ida  seluk  aprezenta  husi  estudante  sira  mak  hanesan  prezensa  membru  Governu  iha  Konsellu  Jeral.  Ministru  Edukasaun  hatete   katak  koopreende  ba  pozisaun  ne’e  tanba “  sira  konsidera, akordu  ho  paradigma  antigu,  ne’ebe  universidade  tenki  iha  ninia  hanoin  rasik,  ne’ebe  ketak  husi  sosiedade.

Maibe  oin  loron  iha  ona  perspektiva  foun,  paradigm  foun,  ne’ebé  inklui  finansiador  sira   iha órgaun  deliberativu,  ne’ebe  mak  Konsellu Jeral. Ne’e  prátika  ida  ne’ebé  normal.  Hau  fiar  katak  sira  hafodak  tebes  tanba  ne’e  hanesan  experiénsia  foun  ba  Timor-Leste. I  la’os  foun  ba  país  seluk  hanesan  Portugal  no  Moçambique, ka  nune’e  mos  ba  Indonésia.     Ohin  iha  abertura  ne’e,  harí,  espesialmente  ba  teoria  foun  husi  asionista  (ema ne’ebé  hetan  aksaun  ba  iha  empreza  ruma). Paradigma  ne’e  defende  ba  reprezentasaun  husi  finansiador  sira, no Estadu  mak  finansiador  prinsipál  ba  UNTL. Ne’ebe  importante mak  persebe  katak    la  pretende  ke  iha  interferénsia  polítika  ida  iha   asuntu  akadémiku, iha  asuntu  peskiza”.

Terseira  kestaun  ne’ebé  kontesta  husi  estudante  sira   iha  ligasaun  ho  eleisaun  ba  Reitor,  esplika João Câncio Freitas: “Kontestasaun  ne’e  hau  la  entende  ida.   Sei  dauk  iha  Konsellu  Jeral,liu  husi  norma  tranzitória  ne’ebé  Estatutu  hatete  katak  Konsellu  Ministru  sei  ezerse  nia  kna’ar  to’o  deit    bainhira  halo  tiha  formasaun  ba  Konsellu Jeral.  Bainhira  mak  ne’e  estabelesdiu  ona  mak  pretende  atu  halo nomeasaun ba  Reitór. Lei  Tranzitória  mos  hatete  katak  Universidade  tenki  aprezenta  kandidatu  nain  tolu.  Kandidatu  sira ne’e  labele  foti  husi  Konsellu  Ministru ,  tenki  foti  husi  Universidade. Ne’e Reitór mak sei aprezenta kandidatu nain tolu ne’e. Hafoin, Konsellu Ministru mak desidi”.

Minsitru  Edukasaun  konsidera  katak  la kleur tan problema ne’e sei to’o rohan: “ Hau hare  katak  iha abertura, la’os deit husi  parte  universidade, maibé liu-liu  husi  parte  Governu. Hau  garante  katak  Primeiru-Ministru  ema ne’ebé  mak  nakloke  liu  ba  atu debate  kona  ba  kestaun  ida  ne’e. Iha  Parlamentu  Nasionál, bainhira  akontese  ba  diskusaun  ba  Orsamentu  Rektifikativu,  ne’e  Primeiru-Ministru  hatudu  an  momos :  ne’e  dunik  ita  nakloke  atu  diskuti,  atu  debate  asuntu  ne’e”.

Hafoin  remata tiha  debate  konabá  Orsamentu  Rektifikativu,  iha  sorumutuk  da-uluk    Konsellu  Ministru nian,  iha  loron  7  fulan Jullu, mak Estatutu  UNTL  hetan hikas  análize.

“Primeiru-Ministru  mos  husu  atu  ema  barak tan envolve-an  iha  diskusaun  ne’e,  ezemplu  deputadu  sira “ Haktuir  Ministru  Edukasaun, hato’o  mos  katak, “  objektivu  xefe  Governu  ne’e  nian  atu  bolu  ema  ne’ebe  mai halo  debate  la’os  ho  emosaun,  maibe  ho  ulun  malirin.  Hau  fiar  katak  ami  sei  hetan  akordu,  fiar mos talvéz      nune’e   ami  bele  hetan  rezultadu  ida  ke  diak  iha  termu  reestruturasaun,  iha  termu  dezenvolvimentu  ba Universidade  Nasionál nian”.

Tentativa atu  hetan  solusaun  ba  problema ida ne’e liga ho nesesidade atu hahú ho prosesu   dezenvolvimentu instituisaun  ida nian, ne’ebé tuir João Câncio nia hanoin fundamental  ba  dezenvolvimentu  país  ne’e  nian: “Ba  ami  urjente  atu  diskusaun  hirak  ne’e  hotu  bele  hetan rohan no  Dekretu-Lei  ne’ebé  estabelese  Estatutu  Universidade  Nasionál nian  bele  lalais  aprovadu  no  promulgadu. Ida  ne’e  hanesan pasu bad a-uluk nian. Hafoin  tuir mai  reestruturasaun”. Tuir  Ministru  nian hanoin, katak etapa  foun  ida  ne’ebé mak sei sai  hanesan alvu ba polémika:   “ Hau  fiar  katak  reestruturasaun  mos  sei hamosu  kontestasaun, sei hamosu frustrasaun balu.  Governu  tenki  preparadu  no  iha kapasidade  atu  rezolve  problema  hirak  ne’e,  maibé  labele  lakon  nia  dalan. Tanba, ninia abut maka’as liu mak atu difini diak liu tan misaun  Universidade  Nasionál nian no  relevánsia  boot liu tan  Universidade  Nasionál nian atu dezenvolve país  ne’e, hodi harí Estadu Nasaun país ida ne’e nian”, João  Câncio  Freitas hasai konkluzaun.