Polítika Nasionál Dezenvolvimentu nian
Politika Nasional Dezenvolvimentu nian, tuir hakerek tiha ona iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál (PEDN) – ne’ebé mak Primeiru-Ministru hala’o hela konsulta ba iha populasaun sira iha País ne’e nia laran – buka atu haketak sektor ekonomiku no atu fo prioridade ba ba dezenvolvimentu tuir nesesidade no situasaun ekonomika ne’ebé mak oras ne’e mosu iha rai laran.
“Sektor Minarai nian sei tama iha tutela Estadu nian. Estadu mak sei kontrola investimentu hirak iha sektor minarai nian, iha indústria minarai nian”, koalia Vise-Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu, hodi dehan tan katak situasaun ida ne’e sei manten, tuir PEDN, durante tinan 10 to 20 oin mai. Estadu mak sei interven, kontrola no orienta investimentu hirak hotu ne’ebé mak relasiona ho sektor minarai nian. Sektor minarai nian mak nu’udar area ida ne’ebé mak ita atu fo prioridade tanbá sektor ida ne’e mak finansia Estadu”.
Sektor importante seluk mai ita nia país mak sektor agrikultura, ne’ebé ninia dezenvolvimentu mak sai nu’udar prioridade nasionál. Timor-Leste sei kontinua depende ba importasaun sereál nian sira, no maski ”tuir liafuan estratejia nian, ba prazu mediu no naruk, ida ne’e labele sai nu’udar sektor ekonomiku ida benefisiante tanba, iha rejiaun ne’e, ita labele kompete ho Tailândia no Vietname, ida ne’e hanesan sektor seluk ne’ebé mak ita fo hela prioridade dezenvolvimentu nian ba tinan 5 to 10 oin mai”, Vise-Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu esplika. Nesesidade ida ne’e mosu tanba Timor-Leste nia populasaun barak liu mak agrária, ka ho lifuan seluk dehan barak liu mak hela iha to’os no natar no hala’o moris loron-loron nian hanesan agrikultór. “Iha faze ba da-uluik ita tenta atu dezenvolve sektor ida ne’e iha prazu médiu no badak atu bele garante auto-sufisiénsia no hamenus importasaun” dehan Vise-Ministru Cristiano da Costa.
Tuir pontu de vista ekonomia nian, Timor-Leste sei nafatin sai paíz dependente tanba defisit komérsiu nian boot liu. Dezekilibriu entre importasaun ho esportasau besik to’o porsentu 50, ka ho liafuan seluk, orsamentu nasional besik sorin-balun mak sai ba estranjeiru. Maski ho dependénsia ida ne’e. Kresimentu ekonomiku kontinua aumenta.
“Ita tenki hasoru situasaun ida ne’e ho neon-nain, tanba ne’e makhodi fo prioridade ba sektor minarai nian, tnaba nia mak finansia Estadu, ba sektor agríkola, hodi hetan auto-subsisténsia no ba infraestrutura, ne’ebé mak oras ne’e sai nu’udar atensaun boot Estadu nian, mak sei sai nu’udar dalan ida atu sai ba liur, hanesan nia mak bele hahú hamoris sektor hirak seluk”.
Turizmu mos mak nu’udar sektor ekonomiku ida importante mai ita nia rain no mos nia iha potensia tandeit ninia pozisaun jeoekonomiku. “Ita hanoin katak ida ne’e mak sektor ekonomiku ida estratejiku. Sektor ida ne’ebé, klaru, sei fo ba iha sektor privadu” Vise-Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu, koalia hodi hasai konkluzaun: “Atu sektor hirak ne’e hotu bele la’o ba oin tuiir buat ne’ebé mak ema barak hein, importante mak ita atu tau atensaun ba iha infra-estrutura iha ita ni arai laran: estrada, we mos no irrigasaun, elektrisidade, portu, aeroportu, telekomunikasaun... Buat hirak ne’e hotu mak hanesan area prioridade iha momentu ida ne’e, tanbá hola parte iha infra-estrutura bázika ahirak presija atu dudu ba oin, dezenvolvimentu agrikultura, ba turizmu no ba sektor hirak seluk”.
