Proposta alterasaun ba Lei ne’ebé kria RAEOA no ZEESM aprova ona iha jeneralidade husi Parlamentu Nasionál

Ter. 24 outubru 2023, 18:27h
6bf02a03-2657-4f58-bb15-3351c2787754

Ministru Prezidénsia Konsellu Ministrus, Agio Pereira, ne’ebé reprezenta Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, iha loron 24 fulan-outubru tinan 2023, aprezenta ba Parlamentu Nasionál proposta Lei ne’ebé ho objetivu atu halo alterasaun datoluk ba Lei n.3/2014, loron 18 fulan-juñu, ne’ebé kria Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusi Ambenu (RAEOA) no estabelese Zona Espesiál Ekonomia Sosiál Merkadu Oekusi Ambenu no Ataúru.

Ministru Agio Pereira, iha debate Parlamentu Nasionál, akompaña husi Ministru Administrasaun Estatál, Tomás do Rosário Cabral, Vise-Ministru Asuntus Parlamentares, Adérito Hugo da Costa, no husi Vise-Ministra Finansas, Felicia Claudinanda da Cruz Carvalho.

Proposta Lei ne’e aprova iha jeneralidade ho votu afavór 37, kontra 19 no abstensaun 4 husi deputadus Parlamentu Nasionál.

Proposta lei ne’ebé Governu aprezenta ne’e, iha objetivu prinsipál lima:

 Iha objetivu dahuluk, hakarak atu hadi’a estatutu Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusi Ambenu, no atualiza estatutu ne’e hodi hatudu mudansas iha jestaun Administrasaun Públika Nasionál no Finansas Públikas. Proposta ne’e, ninia objetivu mós mak atu ajusta dispozisoins kona-ba relasaun tutela no superintendénsia ne’ebé Governu tenke ezerse, hanesan órgaun soberanu, kona-ba rejiaun ne’e. Proposta ne’e mós propoin atu hametin mekanizmu kontrolu no autonomia orsamentál no finanseira RAEOA nian, nune’e bele hanesan liu ho setór públiku administrativu. Ho proposta lei ne’e, Governu propoin atu hasai posibilidade RAEOA nian atu iha rejime fiskál rasik, hodi mantein unidade rejime tributáriu nasionál. Maske nune’e, proposta ne’e sei permite hodi kria impostus espesífikus, taxas impostu nian ne’ebé lahanesan no atribui parte balu husi impostu ne’ebé kobra ona iha rejiaun hanesan reseita lokál.

Objetivu daruak, proposta ne’e ho objetivu atu hasai Lei n.3/2014, loron 18 fulan-juñu, konseitus kona-ba ordenamentus jurídikus estranjeirus, hanesan "ordens ezekutivas", ne’ebé laiha suporte konstitusionál no la tuir realidade lokál. Ida ne’e sei permite katak, RAEOA fó-sai regulamentu administrativu rejionál sira, bainhira regra sira ne’e tuir Lei ne’ebé vigora iha territóriu nasionál.

Objetivu datoluk, mak atu integra norma sira ne’ebé hatuur ona iha Dekretu-Lei n.5/2015, loron 22 fulan-janeiru, ba Lei n.3/2014, tanba Governu konsidera norma sira ne’e tenke trata tuir lei husi Parlamentu Nasionál. Proposta ne’e buka atu estabelese ho loloos asuntu sira ne’ebé kompete eskluzivamente ba Governu no ba matéria sira ne’ebé bele delega ka bele halo de’it husi RAEOA.  Asuntu sira hanesan defeza, seguransa, orden públika, relasoins esternas, kooperasaun bilaterál no multilaterál, no atividades petrolíferas tenke nafatin iha kompeténsia eskluziva husi Governu.

Objetivu dahaat, mak atu ajusta estatutu Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusi Ambenu tuir klasifikasaun ne’ebé estabelese ona iha tinan 2022 husi Tribunál Rekursu, ne’ebé integra ba iha Administrasaun indireta Estadu. Ida ne’e signifika katak, Prezidente Autoridade Rejiaun, uainhira hala’o ninia kna’ar tenke presta kontas ba Primeiru-Ministru kona-ba ninia serbisu no dezenvolvimentu Sosioekonómiku Rejiaun nian.

Ikusliu, ho objetivu dalimak, hakarak atu delega definisaun husi zona espesiál sira dezenvolvimentu ekonómiku nian ba diploma ketak ida, tanba ne’e tenke retira referénsia sira hotu kona-ba Zona Espesiál Ekonomia Sosiál Merkadu Oekusi no Ataúru nian, husi Lei n.3/2014, loron 18 fulan-juñu. WhatsApp Image 2023-10-24 at 14.44.07

Ministru Agio Pereira, iha ninia intervensaun ba abertura debate ne’e nian, esplika katak saida maka “motiva Governu Konstitusionál IX hodi aprezenta ba reprezentante sira povu nian, husi povu timoroan hotu, proposta lei ne’ebé hakarak atu halo alterasaun datoluk ba Lei n.3/2014, loron 18 fulan-juñu” maka “moris-di’ak populasaun Oekusi Ambenu nian".

Governante ne’e asegura katak "Governu Konstitusionál IX, la hanoin atu halakon rejime Zonas Espesiais Ekonomia Sosiál Merkadu nian”, maibé atu "kria modelu ida ne’ebé bele adota iha parte hotu-hotu husi territóriu nasionál", atu "permite katak ema hotu bele iha asesu ba dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál, tanba ne’e, presiza kria instrumentu legál sira ne’ebé fó-dalan ba Governu, hodi halo intervensaun ba zona sira ne’ebé dezfavoresida liu no halo intervensaun ida ne’e ba populasaun no ho populasaun".

"Zona Espesiál ida labele eskluziva ba parte balu husi territóriu Timor-Leste nian. Maibé, bele adota husi parte hotu territóriu nasionál nian, hodi kombate asimetria rejionál sira. Modelu zona espesiál ida dezenvolvimentu ekonómiku própriu Timor-Leste nian, ne’ebé haree ba espesifisidade husi rejiaun oioin iha ita-nia País", hatutan Ministru Prezidénsia Konsellu Ministrus.

Agio Pereira, termina ninia intervensaun hodi hato’o disponibilidade Governu nian, ‘hodi analiza hamutuk ho Senhor no Senhora Deputadu sira, ba kada proposta sira alterasaun nian ne’ebé ho objetivu, atu hadi’a proposta lei no, iha análize ikus, moris-di’ak ba populasaun no dezenvolvimentu sosioekonómiku Oekusi-Ambenu nian’.

   Ba leten