Governu Timor-Leste

Delegasaun ida husi Millennium Challenge Corporation (MCC), husi Governu EUA, ne’ebé lidera husi Sra. Hana Scheetz Freymiller, Xefe Ekipa MCC Timor-Leste nian, vizita mai Dili, husi loron 20 fulan-jullu to’o loron 5 fulan-agostu tinan 2021, hodi avansa Programa Dezenvolvimentu Kompaktu Timor-Leste nian. Vizita ne’e hala’o iha períodu ida ne’ebé difisil tebes, iha ne’ebé Timor-Leste, Estadus Unidus Amérika no mundu enfrenta pandemia globál ida, COVID-19. Maske nune’e, vizita Delegasaun MCC nian mai Dili hatudu kompromisu forte Millennium Challenge Corporation (MCC) nian husi Estadus Unidus Amérika hodi hala’o programa Kompaktu Timor-Leste nian.

Durante vizita ida ne’e, delegasaun MCC nian ne’e hala’o diskusaun lubun ida ho CDT-TL, ho Prezidente BTL, EP. Enjeñeiru Carlos Peloi dos Reis, no ho Instituisaun relevante sira seluk, ho objetivu atu foti desizaun finál kona-ba ámbitu projetu husi komponente sira ba dezinfesaun bee no saneamentu, ba projetu BSD nian. Desizaun ne’e importante hodi hala’o estudu viabilidade ba projetu BSD nian. Durante diskusaun ne’e, BTL, EP, CDT-TL no MCC konsege atinje akordu 13 kona-ba kondisaun polítika prinsipál sira no reforma institusionál kompakta, no mós kona-ba infraestrutura nesesária ne’ebé relevante, kalendáriu konstrusaun ativu sira ne’e no kona-ba fonte finansiamentu nian sira ne’ebé sei hetan husi Governu Timor-Leste. Tuir Diretór Ezekutivu Nasionál, Embaixadór Constâncio Pinto, “vizita ne’e hala’o ho susesu no produtiva tebes. Ami hein, ho espetativa boot, desizaun investimentu nian, bazeia ba rezultadu husi vizita no akordu sira ne’e. Ami sei bele serbisu iha estudu viabilidade, liuhusi konsultór sira, no ha’u otimista katak projetu sei avansa, maske demora iha tempu balu. Misaun ida-ne’e importante tebetebes atu MCC partilla progresu estudu viabilidade nian ho ami. Tulun ami atu avansa no ami hakarak asina programa kompaktu ho lalais”.

Iha sorin seluk, Hana Scheetz Freymiller, Xefe Ekipa MCC Timor-Leste nian, hateten “ida ne’e, hanesan konkista boot ida ba MCC no ba Governu Timor-Leste, liuliu ba Ekipa Dezenvolvimentu Kompaktu Timor-Leste nian, lori delegasaun MCC mai Timor-Leste durante pandemia globál ida ne’e. Partikularmente, ha’u orgullu kona-ba oinsá delegasaun MCC nian no ita-nia parseiru governamentál sira hala’o sorumutuk sira ne’e, tuir protokolu seguransa nian ne’ebé rigorozu. Tanba ita-nia esforsu hamutuk, ita bele halibur malu ho parte interesada fundamentál sira husi projetu kompaktu Bee, Saneamentu no Drenajen no projetu kompaktu Edukasaun nian. Iha dezafiu nia laran ne’ebé pandemia ne’e lori mai, hanesan pasu pozitivu ida ba oin no importante ba ita atu ita halibur malu, envolve iha diálogu ida ne’e durante semana balun no ita foti desizaun sira ba estudu viabilidade projetu BSD nian, presiza atu finaliza programa kompaktu Timor-Leste nian”.

CDT-TL no MCC daudaun ne’e iha hela prosesu hala’o estudu finál ne’ebé sei fornese dadus no informasaun importante sira hodi konklui detalle sira no ámbitu konsesaun projetu BSD no Projetu Edukasaun nian, hodi fó resposta ba limitasaun prinsipál ba kreximentu ekonómiku –  dezenvolvimentu kapitál umanu. Kompaktu ne’ebé propoin ninia objetivu mak atu hamenus karga moras iha país, liuhusi hadi’a sistema tratamentu bee, saneamentu no drenajen iha Dili, no hadi’a kualidade Ensinu Sekundáriu liuhusi harii Sentru Exelénsia ida no liuhusi formasaun ba profesór sira ensinu sekundáriu nian no lider eskolár sira. Maske Timor-Leste enfrenta hela pandemia COVID-19, CDT-TL, ho apoiu husi MCC, kontinua atu serbisu hodi finaliza estudu viabilidade sira ne’e. Tuir planu, Governu Estadus Unidus Amérika no Governu Timor-Leste nian sei asina akordu kompaktu iha tinan ida-ne’e, iha 2021. Ida ne’e depende mós ba dezenvolvimentu pandemia COVID-19 nian iha Timor-Leste.

Konsellu Administrasaun MCC nian hili Timor-Leste ba Programa Kompaktu MCC nian iha fulan-dezembru tinan 2017. Programa Kompaktu MCC nian ida inklui subsídiu, durante tinan 5, ba país selesionadu sira ne’ebé kumpre kritériu elijibilidade sira MCC nian ne’ebé rigurozu. Dezempeñu aas Timor-Leste nian hodi kumpre kritériu sira ne’e mak halo MCC foti desizaun ne’e, hodi halo tranzisaun Timor-Leste husi programa ida ho limitasaun ki’ik (smaller Threshold program) ba Programa Kompaktu ida ne’ebé kompletu. Investimentu kompaktu sira MCC nian funsiona ho prazu implementasaun rigorozu tebetebes, durante tinan lima – bainhira períodu tinan lima nian hahú, ne’e sei labele interrompe. Objetivu mak atu asegura katak MCC no Governu Timor-Leste bele implementa projetu ne’ebé propoin iha tinan lima nia laran ho susesu; sira investe tempu signifikativu iha dezenvolvimentu programa kompaktu nian no iha preparasaun projetu sira ba aprovasaun no implementasaun tuir mai.