Komunikadus
06 dezembru 2019Tribunal Rekursu iha kazu Lighthouse vs Timor-Leste (Tribunal Supremu Victoria nian)Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Loron 6 fulan-dezembru tinan 2019
Lighthouse vs Timor-Leste Court of Appeal (Supreme Court of Victoria)
Ohin, Tribunal Supremu Victoria nian fó hatene sentensa kona-ba apelu hosi Governu Timor-Leste nian hasoru desizaun hosi Supremu Tribunal Victoria nian iha fulan Maiu 2019. Iha desizaun ne’e, Supremu Tribunal Victoria nian fó ba empreza Lighthouse Corporation Pty Ltd no Lighthouse Corporation IBC (hamutuk Lighthouse) direitu atu rona kazu nian hasoru Repúblika Demokrátika Timor-Leste no nia empreza eletrisidade (EDTL) iha estadu Victoria. Disputa ne’e iha relasaun ho eventu sira mak mosu iha Timor-Leste iha tinan 2010 no 2011 iha kotuk ba, kona-ba kontratu ida mak seidauk hatene se loos ka sala. Kontratu ne’e kona-ba fornesimentu kombustível no jerador sira iha Timor-Leste. Governu Timor-Leste nian fiar-an katak la iha kontratu ida mak vinkulativu no mak asina tiha ona.
Tribunal Supremu hanoin katak desizaun juíz nian apropriada, naran katak Tribunal Vitória nian la’os fatin ida-ne’ebé la adekuadu duni atu rona disputa ne’e. Tribunal Supremu halo konklusaun katak juíz la sala iha nia abordajen atu fó desizaun ba kestaun ne’e no, tanba ne’e, rekusa permisaun ba apelu.
Timor-Leste haksesuk katak juíz halo sala iha maneira rua mak importante to’o hetan konkluzaun kona-ba kestaun fórum non conveniens (Tribunal adekuadu ka lae atu julga). Tribunal Supremu la simu ida-ne’e.
Iha partikular, Timor-Leste haksesuk katak ligasaun disputa nia ho Victoria ne’e fraku, la iha substansia, no kuaze la iha relasaun ho kestaun prinsipal sira, no, ikus mai, iha relasaun ho númeru boot barak ho Timor-Leste. Timor-Leste mós haksesuk katak juíz prinsipal, Almond J., karik tenke konsidera Victoria hanesan fórum mak klaramente la adekuadu atu rona disputa ne’e, tanba Lei Timor nian relevante atu hatene se kontratu iha ka lae (kestaun ida mak mosu disputa iha kazu ne’e), no fator seluk tan mak halo ligasaun entre kazu ne’e no Timor-Leste.
Kazu ne’e envolve kestaun jurídika mak kompleksa no Governu Timor-Leste nian sei konsidera detalle hosi sentensa no halo revizaun ba ninia opsaun sira iha lei nia laran. Governu Timor-Leste sei fiar iha nia pozisaun iha lei nia laran kona-ba kontratu mak la iha entre parte sira, independentemente ba fatin iha nebe’e kazu ne’e sei rezolve.
Disputa kona-ba se Victoria maka fatin adekuadu ba kazu ne’e hanesan tentativa mak la hetan susesu husi Lighthouse iha tinan 2015, iha kotuk ba atu tau haksesuk ne’e iha International Centre for the Settlement of Investment Disputes (ICSID ka Sentru Internasionál Atu Rezolve Disputa Investimentu nian). Iha loron 23 Dezembru 2017, Tribunal deside katak ICSID la iha jurisdisaun atu rona kazu ne’e. REMATA- 20 novembru 2019Sorumutuk Konsellu Ministru loron 20 fulan-novembru tinan 2019Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Sorumutuk Konsellu Ministru loron 20 fulan-novembro tinan 2019
Konsellu Ministrus hala’o sorumutuk iha Palásiu Governu, iha Dili no asiste ona aprezentasaun husi Sekretária Estadu ba Igualdade no Inkluzaun, Maria José Fonseca Monteiro de Jesus, kona-ba Relatóriu Estadu nian ba Komité CEDAW (Konvensaun kona-ba Eliminasaun Forma Diskriminasaun nian Hotu-hotu kontra Feto).
CEDAW ne’e Asembleia Nasoins Unidas nian adota iha loron 18 fulan-dezembru tinan 1979 no hahú vigora iha loron 3 fulan-setembru tinan 1981.
Ho Estadu Parte hamutuk 185, tratadu ne’e nu’udar tratadu ida husi tratadu sira seluk kona-ba direitus umanus ne’ebé nasaun barak maka ratifika ona, no Timor-Leste ratifika tratadu ne’e iha tinan 2003.
Relatóriu ne’e aprezenta pontu situasaun, dezafiu no progresu nasionál sira hahú kedas iha tinan 2015 ho hanoin atu halakon diskriminasaun kontra feto sira iha domíniu oin-oin, atubele asegura prinsípiu igualdade nian entre feto no mane sira iha nivel legál, sosiál, polítiku, ekonómiku no kulturál, tuir ida ne’ebé prevee ona iha artigu da-17 Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian. Relatóriu, ne’ebé sei haruka ba Komité CEDAW ne’e, hetan ona aprovasaun.
Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, aprezenta ona projetu Dekretu-Lei, ne’ebé Konsellu Ministrus aprova ona, kona-ba alterasaun daneen ba Dekretu-Lei n.10/2005, loron 21 fulan-novembru kona-ba Rejime Jurídiku Aprovizionamentu nian. Alterasaun ida-ne’e atu garante katak publisitasaun anúnsiu sira kona-ba konkursu públiku internasionál sira sei la’ós obrigatória atu publika iha jornál impresu sira ho sirkulasaun internasionál de’it, no sei ezije ninia publisitasaun, pelumenus, iha plataforma eletrónika rua ne’ebé utiliza internasionalmente ba efeitu ida-ne’e, no mós iha jornál ida-ne’ebé sirkula iha nasaun laran.
Ministru Justisa, Manuel Cárceres da Costa, aprezenta ona projetu ba Dekretu-Lei rua, ne’ebé hetan ona aprovasaun liuhusi Konsellu Ministrus, kona-ba Estrutura Orgánika no Rejime Foun ba Atividade Formasaun nian sira iha Sentru Formasaun Jurídika no Judisiária (CFJJ). Diploma sira-ne’e ninia objetivu mak atu organiza fila-fali estrutura CFJJ nian, liuhusi diploma ierarkia nian ida-ne’ebé aas liu, hodi reforsa ninia identidade hanesan instituisaun exelénsia nian iha formasaun jurídika no judisiária, no fó ba instituisaun ne’e kondisaun orgánika no organizativa ne’ebé adekuada ba kumprimentu husi nia misaun importante. Objetivu seluk tan maka hasai norma sira-ne’ebé iha konflitu ho rejime sira seluk, liu-liu diploma sira seluk kona-ba estatutu husi karreira profisionál sira seluk iha setór justisa nian, iha tempu hanesan atu introdús solusaun foun sira iha rejime ida-ne’e, hodi korrije prosedimentu no prátika hirak ne’ebé presiza altera ka presiza hadi’a.
Ministru Justisa aprezenta mós projetu kona-ba Dekretu Governu nian, ne’ebé Konsellu Ministrus aprova ona, kona-ba Atualizasaun Kuadru Pesoál Ministériu Públiku nian. Dekretu Governu nian ne’e, kria kondisaun sira ba dezenvolvimentu regulár karreira majistratura Ministériu Públiku nian no loke tan vaga atu prienxe fatin sira iha karreira ne’e, atu kumpre ezijénsia sira-ne’ebé hatuur ona tuir lei no atu kumpre objetivu sira ne’ebé hakerek ona iha Programa Governu Konstitusionál VIII nian, liuliu kona-ba konsolidasaun ba setór Justisa nian, hodi fó ba instituisaun ne’e, rekursus umanus kompetente, independente no profisionál sira.
Ministru Koordenadór Asuntus Ekonómikus Interinu, Fidelis Manuel Leite Magalhães no TradeInvest halo ona aprezentasaun ba Konsellu Ministrus kona-ba Akordu Espesiál Investimentu nian entre Estadu Repúblika Demokrátika Timor-Leste no Pelican Paradise Group, Lda. Projetu ne’e prevee investimentu ida ho valór dolar amerikanu millaun 700 hodi dezenvolve kompleksu turístiku ida, iha área ho luan besik ektare 550, iha zona Tasi Tolu nian, ne’ebé, aleinde unidade oteleira sira, inklui mós kampu golfe ida, lote rezidensiál sira, sentru dezenvolvimentu nian ida ba foin-sa’e sira, eskola internasionál ida, ospitál internasionál ida no sentru komersiál sira. Kompleksu turístiku ne’e sei permite kria postu traballu besik 1500 iha faze konstrusaun nian, postu traballu permanente hamutuk 1300 hafoin konstrusaun no reflorestasaun 80% husi área projetu nian.
Konsellu Ministrus aprova ona projetu kona-ba Dekretu-Lei, ne’ebé Ministru Defeza, Filomeno da Paixão de Jesus, mak aprezenta, ne’ebé aprova Estatutu husi Militár sira ne’ebé partisipa iha Misaun Apoiu nian sira ba Pás no Umanitária iha Rai-li’ur, iha kuadru kompromisu internasionál sira ne’ebé Timor-Leste asume, hodi estabelese termu sira kona-ba ninia partisipasaun iha misaun sira.
Ikusliu, Ministra Finansas iha ezersísiu, Sara Lobo Brites, aprezenta projetu Dekretu-Lei nian ida, kona-ba pagamentu estraordináriu saláriu adisionál fulan ida nian ba administrasaun públika no projetu Dekretu Governu nian ida kona-ba pagamentu suplementár ba funsionáriu no ajente Ministériu Finansas ne’ebé hala’o serbisu iha prosesu preparasaun Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2020 no taka Konta Estadu tinan 2019 nian. Diploma rua ne’e hetan ona aprovasaun husi Konsellu Ministrus. REMATA - 08 novembru 2019Timor-Leste simu deklarasaun Simeira ASEAN ba Dala-35Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Loron 8 fulan-novembru tinan 2019
Timor-Leste Welcomes the Statement from the 35th ASEAN Summit
- 06 novembru 2019Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 6 fulan-novembru tinan 2019Analiza ona:hare tan
1 - Relatóriu kona-ba Dezastres Naturais;
2 - Relatóriu Estadu nian ba Komité CEDAW.
Aprova ona
1 - Rezolusaun Governu nian kona-ba nomeasaun Prezidente Autoridade Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusi Ambenu;
2 - Dekretu-Lei kona-ba rejime konsesaun apoiu diretu sira husi Estadu ba órgaun komunikasaun sosiál nian sira
3 - Memorandu entendimentu entre Repúblika Indonézia no Repúblika Demokrátika Timor-Leste kona-ba Jestaun Katástrofe sira
4 - Nomeasaun filafali ba Prezidente Konsellu Administrasaun no Diresaun Ezekutiva Timor Gap nian. - 31 outubru 2019Komunikadu Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian kona-ba Situasaun iha Giné-BisauPrezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Loron 31 fulan-outubru tinan 2019
Komunikadu Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian kona-ba Situasaun iha Giné-Bisau
Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste akompaña situasaun polítika ne’ebé la’o daudaun iha Giné-Bisau ho preokupasaun. Nune’e, husu ba atór polítiku sira hotu atu mantein postura rigór ida no kumpre loloos orden konstitusionál no lei sira ne’ebé vigora iha país ne’e, no apela atu kumpre kalendáriu eleitorál nian ne’ebé aprova ona.
Governu Timor-Leste manifesta mós ninia solidariedade ba povu maun-alin Giné-Bisau, no manifesta apoiu atu eleisaun prezidensiál, ne’ebé marka ona ba loron 24 fulan-novembru oinmai, hala’o iha ambiente ida ne’ebé hakmatek no seguru, ne’ebé permite Giné-Bisau la’o ba estabilidade no dezenvolvimentu. REMATA - 30 outubru 2019Toleránsia Pontu iha loron 31 fulan-outubru tinan 2019Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Loron 29, Fulan-Outubru, Tinan 2019
Toleránsia Pontu iha loron 31 fulan-outubru tinan 2019
Lei n.10/2005, loron 10 fulan-agostu, iha redasaun ne’ebé Lei n.3/2016, loron 25 fulan-maiu nian fó, estabelese loron sira ne’ebé sai hanesan feriadu nasionál no data ofisiál komemorativa sira, hodi fiksa mós kondisaun sira iha ne’ebé fó toleránsia pontu.
Entre data ofisiál komemorativa sira, balu maka loron 1 no 2 fulan-novembru nian. Data rua ne’e iha importánsia boot ba sarani sira. Loron 1 no 2 fulan-novembru maka loron sira iha ne’ebé halo komemorasaun loron Santu Hotu-hotu nian no Loron Matebian sira-nian iha kalendáriu relijiaun katólika nian.
Vizita ba maluk sira ne’ebé mate ona ninia rate sai ona hanesan povu timoroan tradisaun, ne’ebé maka obriga funsionáriu barak presiza dezloka ba sira-nia munisípiu moris-fatin, atu partisipa iha komemorasaun relijioza hirak ne’e.
Haree ba saida mak hakerek iha alínea b) no c) husi n. 2 artigu da-7 nian no iha alínea d) husi n.6 iha artigu hanesan husi Lei n.10/2005, loron 10 fulan-agostu, iha redasaun ne’ebé Lei n.3/2016, loron 25 fulan-maiu nian fó, Governu determina:
Fó toleránsia pontu iha loron 31 fulan-outubru tinan 2019, durante loron tomak.
Despaxu ida-ne’e abranje funsionáriu no ajente hotu-hotu husi ministériu sira, sekretaria Estadu sira no servisu sira ne’ebé depende ba ministériu no Sekretaria Estadu sira-ne’e, nune’e mós institutu no organizasaun hirak ne’ebé integra iha Administrasaun Indireta Estadu nian. REMATA
- 23 outubru 2019Mensajen ksolok nian ba tomada pose Prezidente no Vise-Prezidente Repúblika Indonézia nianPrezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Loron 23, Fulan-Outubru, Tinan 2019
Mensajen ksolok nian ba tomada pose Prezidente no Vise-Prezidente Repúblika Indonézia nian
Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste hato’o ksolok boot ba Sua Exelénsia, Prezidente Repúblika Indonézia, Joko Widodo no ba Sua Exelénsia, Vise-Prezidente, Ma’ruf Amim, kona-ba pose ne’ebé sira simu ona, hodi husu boot atu sira hetan susesu di’ak iha kargu boot ne’ebé sira simu ona atu dezempeña.
Timor-Leste no Indonézia fahe lisuk relasaun kooperasaun, solidariedade no prosimidade ne’ebé forte, iha ambiente Verdade no Amizade nian ezemplár ida, ne’ebé importante tebes ba konsolidasaun estabilidade no seguransa ne’ebé nesesáriu ba dezenvolvimentu nasaun rua ne’e nian. Relasaun sira-ne’e hatuur iha lasu istóriku, ekonómiku no kulturál sira ne’ebé forte, no hatuur mós iha prezensa husi komunidade sira ne’ebé dinámika no mós integrada, iha sosiedade rua ne’e.
Timor-Leste asume kompromisu ida ne’ebé forte atu hakle’an relasaun amizade fraterna ne’ebé kesi Povu sira husi nasaun rua ne’e, iha ámbitu bilaterál no multilaterál oin-oin, durante mandatu ne’ebé mak agora hahú. REMATA - 23 outubru 2019Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 23 fulan-outubru tinan 2019Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 23 fulan-outubru tinan 2019
Konsellu Ministrus ne’e hala’o ona sorumutuk iha Palásiu Governu, iha Dili no analisa ona Planu-mestre ba rekualifikasaun aeroportu internasionál Dili nian, ne’ebé aprezenta husi Komisaun Interministeriál ba negosiasaun apoiu finanseiru nian ba rekualifikasaun Aeroportu Internasionál Prezidente Nicolau Lobato. Harii iha loron 24 fulan-maiu tinan 2019, Komisaun Interministeriál ne’e prezide husi Ministru Estadu Prezidénsia Konsellu Ministrus no komposta husi Ministra Finansas iha ezersísiu, husi Ministru Negósius Estranjeirus no Kooperasaun, husi Ministru Obras Públikas no husi Ministru Transporte no Komunikasaun. Komisaun Interministeriál ne’e, hamutuk ho Grupu Serbisu Interministeriál ba Projetu Dezenvolvimentu Aeroportu Internasionál Prezidente Nicolau Lobato nian, halo ona serbisu to’o oras ne’e kona-ba análize rekizitu tékniku, sosiál, ambientál, finanseiru no jurídiku sira kona-ba ba opsaun sira atu hanaruk pista aterrajen nian no opsaun atu halo rekualifikasaun terminál aeroportu nian.
Konsellu Ministrus asiste ona aprezentasaun husi TNA Solution kona-ba proposta investimentu privadu nian ida iha área jestaun rezíduu urbanu sira. Konsórsiu ida-ne’e hakarak investe iha programa jestaun rekolla no tratamentu rezíduu sira iha Munisípiu Dili, iha projetu ida-ne’ebé la presiza kualkér investimentu husi Governu no hakarak transforma fatin soe fo’er nian iha Tibar ba estasaun tratamentu rezíduu nian ida, ne’ebé inklui tratamentu bee, resiklajen no produsaun adubu nian.
Ministru Reforma Lejizlativa no Asuntus Parlamentares, Fidelis Manuel Leite Magalhães, aprezenta ona Proposta Lei rua, ne’ebé Konsellu Ministrus aprova ona, kona-ba Rejime Jurídiku Arbitrajen Voluntária no autorizasaun lejizlativa ba alterasaun Kódigu Prosesu Sivíl nian. Proposta lei sira ne’e ninia objetivu mak atu garante melloria no fortalesimentu sistema administrasaun justisa nian, atu nune’e bele oferese, ba sidadaun hotu-hotu, servisu jurizdisionál ida ne’ebé asegura rezolusaun objetiva, imparsiál, ekuitativa, util no efisiente ba litíjiu sira.
Ministru Reforma Lejizlativa no Asuntus Parlamentares, aprezenta ona mós Proposta Rezolusaun nian ba Parlamentu Nasionál, kona-ba Adezaun Timor-Leste nian ba Konvensaun Novaiorke tinan 1958 nian, ne’ebé ko’alia kona-ba rekoñesimentu no ezekusaun sentensa arbitrál estranjeira sira. Ho konsiderasaun katak Konvensaun Novaiorke ne’e sai nu’udar pilár esensiál ida husi arbitrajen internasionál nian, no katak Estadu hamutuk 161 maka ratifika ona, adezaun Timor-Leste nian sai nu’udar insentivu importante atu intensifika relasaun komersiál sira ho nasaun seluk sira, no fatór ida atu promove investimentu estranjeiru nian iha rai-laran.
Konsellu Ministrus aprova ona proposta ida kona-ba Rezolusaun Governu nian, ne’ebé aprezenta husi Ministru Reforma Lejizlativa no Asuntus Parlamentares, ne’ebé aprova Rejimentu Konsellu Ministrus nian. Revizaun ba Rejimentu ne’e buka atu reforsa momentu foti desizaun atu halo lei, hodi orienta didi’ak prosedimentu lejizlativu nian, atu nune’e bele kumpre objetivu sira husi Orgánika Governu nian atu reforsa kontrolu polítiku Konsellu Ministrus nian kona-ba atividade reforma lejizlativa, liu-liu Primeiru-Ministru nian, bainhira ezerse podér sira atu dirije asaun Governu nian.
Ministru Defeza, Filomeno da Paixão de Jesus, aprezenta proposta kona-ba Rezolusaun Governu nian, ne’ebé Konsellu Ministrus aprova ona, relasiona ho Efetivu Anuál atu Inkorpora iha FALINTIL – Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL). Nune’e, iha tinan 2020, sei inkorpora membru hamutuk 600, ne’ebé destina ba klase Prasa iha F-FDTL.
Ministru Obras Públikas, Salvador Soares dos Reis Pires no Diretór Komisaun Nasionál Aprovizionamentu (KNA), Aniceto do Rosário, aprezenta proposta Deliberasaun nian ida, ne’ebé Konsellu Ministrus aprova ona, atu loke filafali konkursu públiku ba fornesimentu kombustivel kmaan ba sentrál elétrika Hera iha tinan 2019 no 2020, tanba empreza ida husi empreza hirak ne’ebé halo parte ba konsórsiu manán-na’in iha konkursu dahuluk, dada an tiha.
Diretora KNA aprezenta mós Proposta Deliberasaun nian ba adjudikasaun kontratu kona-ba harii Tribunál Distritál Dili nian foun, ne’ebé ninia prosesu aprovizionamentu nian remata ona ho imparsialidade no transparénsia, no verifika ona katak empreza manán-na’in ne’e prienxe duni rekizitu hotu-hotu ne’ebé ezije. Projetu ne’e sei finansia ho orsamentu husi Fundu Infraestruturas nian.
Konsellu Ministrus aprova mensajen ida ne’ebé hato’o ksolok boot ba Sua Exelénsia, Prezidente Repúblika Indonézia, Joko Widodo, no ba Sua Exelénsia, Viseprezidente, Ma’ruf Amim, kona-ba pose ne’ebé sira simu ona, hodi husu boot atu sira hetan susesu di’ak iha kargu boot ne’ebé sira simu ona atu dezempeña.
Ikus liu, Ministru Administrasaun Estatál iha ezersísiu, Abílio José Caetano, halo aprezentasaun ida kona-ba dezastre naturál sira no destruisaun uma no propriedade sira seluk, ne’ebé afeta ona fatin oin-oin iha nasaun ne’e, no Konsellu Ministrus delibera ona apoiu umanitáriu nian ba populasaun ne’ebé afetada. Ministériu Administrasaun Estatál, hamutuk ho Ministériu relevante sira seluk, sei identifika detalle hotu-hotu ne’ebé presiza atu distribui apoiu ne’e. REMATA
