Komunikadus
- 18 jullu 2022Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 18 fulan-jullu tinan 2022Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 18 fulan-jullu tinan 2022
Konsellu Ministrus hala’o sorumutuk iha Palásiu Governu, iha Dili, no delibera ona atu aprova montante totál despeza títulu orsamentál ida-idak nian ba Orsamentu Jerál Estadu tinan 2023 nian (OJE 2023). REMATA - 13 jullu 2022Timor-Leste asina Akordu Kompaktu ho MCC iha loron 19 fulan-jullu tinan 2022Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Timor-Leste asina Akordu Kompaktu ho MCC iha loron 19 fulan-jullu tinan 2022
Governu Timor-Leste ho ajénsia governamentál amerikana Millennium Challenge Corporation (MCC), iha loron 19 fulan-jullu tinan 2022 sei asina akordu kooperasaun ba programa ida ne’ebé sei implementa durante tinan lima, ho montante totál dolar amerikanu millaun 484, ho objetivu atu redús ki’ak liuhusi kreximentu ekonómiku.
Akordu kompaktu ho MCC ne’e sei asina husi Ministru Prezidénsia Konsellu Ministrus, Fidelis Magalhães no Vise-Prezidente MCC nian, Cameron Alford, iha serimónia ida ne’ebé sei hala’o iha Ministériu Negósius Estranjeirus no Kooperasaun.
Investimentu ne’e sei haree ba projetu prinsipál rua, ida atu hadi’a sistema bee, saneamentu no drenajen no ida seluk iha área edukasaun no formasaun nian. Ida uluk inklui tratamentu ba bee, ezgotu, sistema drenajen, reforsu ba instituisaun no entidade reguladór sira, no kriasaun abastesimentu sólidu ida ba bee no ezgotu ba uzu doméstiku. Ida tuirmai sei inklui Sentru Exelénsia Foun ida ba formasaun profesór foun sira ne’ebé sei garante padraun kualidade no lideransa nian.
Husi totál ne’ebé kalkula ona hamutuk dolar amerikanu millaun 484, dolar amerikanu millaun 420 sei disponibiliza husi MCC, no Governu Timor-Leste sei kontribui ho dolar amerikanu millaun 64. Valór ne’ebé sei disponibiliza husi Timor-Leste sei aloka de’it ba projetu tratamentu bee, ezgotu no drenajen nian, husi osan sira-ne’e dolar amerikanu millaun 34 sei uza hodi halo ligasaun ba uma sira no hodi dezativa fosa ne’ebé iha. Restu dolar amerikanu millaun 30 sei utiliza hodi apoia instalasaun sistema konvensionál no ba instalasaun bomba bee nian.
Konsellu Administrasaun MCC nian iha fulan-dezembru tinan 2017, hili ona Timor-Leste, nu’udár nasaun ne’ebé kumpre rekizitu hodi implementa programa ida ne’e ba promosaun kreximentu ekonómiku, ne’ebé aliña ho prioridade sira dezenvolvimentu nasionál nian.
Iha loron 21 fulan-jullu tinan 2018, Ministru Fidelis Magalhães no Vise-Prezidente Adjuntu MCC nian, Jonathan Brooks, asina ona akordu finansiamentu inisiál ida, ho valór dolar amerikanu rihun 750 hodi kria ekipa ida, ne’ebé integra iha programa Millennium Challenge Compact, ho misaun atu identifika setór ekonómiku sira ne’ebé sei dezenvolve durante implementasaun programa ne’e nian.
Ekipa Dezenvolvimentu Kompaktu ba Dezenvolvimentu Governu Timor-Leste (CDT-TL) nian ida-ne’e, ofisiálmente kria ona iha loron 25 fulan-marsu tinan 2019 no lidera husi Embaixadór Constâncio Pinto.
Hosi loron 11 to’o 17 fulan-abríl tinan 2022, Ministru Fidelis Magalhães lidera delegasaun altu nivel ida, ne’ebé kompostu husi reprezentante 14 entidade governamentál oioin, halo viajen ba Washington, iha Estadus Unidus Amérika (EUA), hodi halo negosiasaun akordu kompaktu ho MCC.
Serimónia asinatura ne’e sei marka prezensa husi membru Governu Konstitusionál VIII, Parlamentu Nasionál, Autoridade Munisipál, lider komunitáriu, reprezentante husi organizasaun públika sira, sosiedade sivíl no setór privadu, korpu diplomátiku no parseiru sira dezenvolvimentu nian. REMATA - 13 jullu 2022Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 13 fulan-jullu tinan 2022Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 13 fulan-jullu tinan 2022
Konsellu Ministrus hala’o sorumutuk iha Palásiu Governu, iha Dili, no aprova ona projetu Dekretu-Lei, ne’ebé aprezenta husi Ministru Defeza, Filomeno da Paixão de Jesus, kona-ba Estatutu Orgániku Unidade Falintil nian, hodi estabelese ninia estrutura no atribuisaun. Unidade Falintil ne’e, integra ona iha estrutura sentrál FALINTIL-Forsas Defeza Timor-Leste, hanesan Unidade Operasaun Espesiál ida. Ninia misaun prinsipál mak atu forma militár sira iha área espesífika operasaun espesiál nian no hodi prepara Forsa Operasaun Espesiál ida. Forsa espesiál ida ne’e sei iha número efetivu ne’ebé ki’ik, organizasaun di’ak liu no sei harii hosi pesoál ne’ebé selesiona, treina no ekipa ho di’ak. Ninia objetivu maka atu hala’o operasaun iha kondisaun fízika no psikolójika ne’ebé ezijente, nune’e bele kumpre misaun sira ne’ebé ezije téknika no atuasaun ne’ebé la konvensionál.
Konsellu Ministrus mós aprova ona projetu Dekretu-Lei, ne’ebé aprezenta husi Ministru Turizmu, Komérsiu no Indústria, José Lucas do Carmo da Silva, ba kriasaun Sosiedade Anónima Kapitál Públiku JESPIN – Jestaun Parke Industriál, SA. Ho objetivu atu promove atividade inisiativa privada iha setór industriál, Governu hakarak atu kria sosiedade anónima kapitál públiku nian ida-ne’e, ne’ebé sei responsavel ba promosaun, instalasaun no jestaun ba parke industriál sira.
Konsellu Ministrus mós aprova ona projetu Rezolusaun Governu nian, ne’ebé aprezenta husi Vise-Primeiru-Ministru, Ministru Planu no Ordenamentu, José Maria dos Reis, ne’ebé ho objetivu atu kria Komisaun Interministeriál Koordenadora ba Kriasaun Laboratóriu Nasionál Enjeñaria Timor-Leste nian, ho responsabilidade atu aprezenta ba Konsellu Ministrus, iha prazu fulan tolu, Planu Mestre Kriasaun Laboratóriu Nasionál Enjeñaria Timor-Leste nian. Komisaun ne’e, prezide husi Vise-Primeiru-Ministru, no mós kompostu husi Ministru Obras Públikas no husi Ministru Ensinu Superiór, Siénsia no Kultura.
Konsellu Ministrus aprova ona projetu Rezolusaun Governu nian, ne’ebé aprezenta husi Ministru Administrasaun Estatál, Miguel Pereira de Carvalho, kona-ba Misaun hodi apoia prosesu resenseamentu eleitorál iha Giné-Bissau. Rezolusaun Governu ne’ebé aprova nomeia Lino de Jesus Torrezão hanesan Reprezentante Espesiál Governu Timor-Leste nian ba Governu Giné-Bissau hodi halo identifikasaun ba nesesidade Estadu ida-ne’e hodi hala’o eleisaun ne’ebé livre no justa, iha loron 18 fulan-dezembru tinan 2022 mai.
Konsellu Ministrus autoriza Ministru Agrikultura no Peskas hodi asina memorandu entendimentu ida kona-ba kooperasaun agríkola ho Ministériu Agrikultura Repúblika Indonézia nian, ho objetivu atu loke tan kuadru ezistente kooperasaun bilaterál nian iha setór agríkola, inklui área téknika no sientífika.
Ministru Turizmu, Komérsiu no Indústria, José Lucas do Carmo da Silva, simu autorizasaun husi Konsellu Ministrus hodi asina memorandu entendimentu rua ho Governu Indonézia, ida iha área komérsiu nian no ida seluk kona-ba padronizasaun, avaliasaun konformidade no metrolojia nian.
Konsellu Ministrus autoriza Ministru Transportes no Komunikasoins, José Agustinho da Silva, hodi asina memorandu entendimentu ida ho Ministériu Transportes Repúblika Indonézia nian kona-ba Movimentu Transfronteirisu Autokarru Komersiál nian. Memorandu ida-ne’e ho objetivu atu apoia komérsiu transfronteirisu no kooperasaun entre nasaun rua ne’e, no fó dalan atu promove, dezenvolve no reforsa komérsiu, investimentu, turizmu no interkámbiu kulturál entre nasaun rua ne’e, liuhusi estabelesimentu sistema transporte nian ida ne’ebé integradu no efisiente ne’ebé bele insentiva kreximentu no dezenvolvimentu ekonómiku iha Timor-Leste, maibé mós fó benefísiu ba Indonézia.
Ministru Transportes no Komunikasoins hetan mós autorizasaun husi Konsellu Ministrus hodi asina memorandu entendimentu entre ninia ministériu no Ajénsia Meteorolojia, Klimatolojia no Jeofízika Repúblika Indonézia nian kona-ba kooperasaun iha área meteorolojia, klimatolojia no jeofízika nian. Parseria ne’ebé prevee iha memorandu ida-ne’e, ho objetivu atu apoia dezenvolvimentu meteorolojia, klimatolojia no jeofízika nian, setór ne’ebé importante tebetebes ba Timor-Leste, liuliu iha área sira hanesan kalibrasaun ba ekipamentu meteorolójiku no sismolójiku no kapasitasaun ba rekursus umanus.
Konsellu Ministrus mós autoriza Ministru Transportes no Komunikasoins hodi asina memorandu entendimentu ida ho Ministériu Komunikasoins no Informátika Repúblika Indonézia nian, ba kooperasaun iha área komunikasoins no informátika. Habelar no hadi’a setór komunikasoins no informátika nian implika kolaborasaun ho nasaun sira seluk hodi nune’e nasaun rua ne’e ho proativu no asertivu, bele aumenta sira-nia efikásia atuasaun interna no esterna nian no situasaun ne’e presiza estabelese baze koordenasaun no kooperasaun bilaterál iha kampu komunikasoins no informátika nian.
Konsellu Ministrus mós aprova ona projetu Dekretu-Lei, ne’ebé aprezenta husi Ministru Ensinu Superiór, Siénsia no Kultura, Longuinhos dos Santos, kona-ba medida apoiu nian hodi dezloka estudante timoroan sira ne’ebé frekuenta ensinu superiór iha estranjeiru atu filafali mai Timor-Leste ka hodi sai ba estranjeiru iha situasaun pandemia, epidemia, dezastre naturál ka katástrofe, moras todan ka konflitu armadu nian. Ho aprovasaun hosi diploma ida-ne’e, haree ba situasaun sira ne’ebé akontese, Estadu sei fasilita viajen ne’ebé presiza hodi estudante sira ho nasionalidade timoroan ne’ebé ho ativu frekuenta hela ensinu superiór iha estranjeiru, instituisaun ensinu superiór ne’ebé hetan akreditasaun bele fila mai Timor-Leste, ka ninia viajen ba fatin iha ne’ebé sira sei frekuenta sira-nia estudu iha ensinu superiór. Estadu sei selu viajen liuhusi transporte aéreu, marítimu ka rodoviáriu estudante nian durante ninia dezlokasaun filafali ka sai husi Timor-Leste nomós alojamentu ka hela temporáriu bainhira mosu evakuasaun, kuarentena ka halo tratamentu médiku ka ospitalar.
Ministru Finansas, Rui Augusto Gomes, simu autorizasaun hodi asina akordu projetu ida ho Ajénsia Kooperasaun Internasionál Koreia nian (KOIKA),” ba dezenvolvimentu projetu “YEES – Youth Employment and Entrepreneurship Skills (kompeténsia empreendedorizmu no empregu ba juventude). Tuir memorandu ida ne’e, Repúblika Koreia sei realiza kontribuisaun finanseira dolar amerikanu millaun neen, rihun atus-rua, atu finansia dezenvolvimentu joven sira nian hodi hetan abilidade, kompeténsia no koñesimentu atubele hetan serbisu, oferese servisu disponivel sira hodi fornese suporte olístiku iha aumentu ba kbiit serbisu nian no ajuda joven sira hodi hahú no habelar sira-nia negósiu. Projetu ne’e sei iha durasaun tinan neen, husi tinan 2022 to’o 2027 no sei implementa iha munisípiu haat, Dili, Baukau, Ermera no Likisá.
Konsellu Ministrus aprova ona projetu Dekretu-Lei ne’ebé halo alterasaun Orgánika Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) nian. Projetu Dekretu-Lei ida-ne’e nian sai ona hanesan objetu deliberasaun iha sorumutuk Konsellu Ministrus iha loron 25 fulan-maiu tinan 2022, maibé tanba iha alterasaun balun iha faze redasaun finál nian, presiza submete projetu Dekretu-Lei ida-ne’e nian ba deliberasaun foun.
Aprova mós projetu Dekretu-Lei ne’ebé atu halo alterasaun daruak ba Dekretu-Lei n. 26/2021, loron 26 fulan-novembru, ne’ebé altera ona husi Dekretu-Lei n. 12/2022, loron 17 fulan-marsu, kona-ba medida exesionál no temporária vijilánsia sanitária nian hodi hatán ba pandemia moras COVID-19. Ho alterasaun ida-ne’e, medida exesionál sira sei prolonga to’o loron 13 fulan-novembru tinan 2022.
Ikusliu, Ministru Turizmu, Komérsiu no Indústria, José Lucas do Carmo da Silva, nu’udar Autoridade Nasionál ba Expo Dubai tinan 2020 (ANED-TL) no Koordenadór-Jerál ba Expo Dubai tinan 2020, Manuel Vong, halo aprezentasaun ba Konsellu Ministrus kona-ba rezultadu partisipasaun Timor-Leste nian iha Expo Dubai tinan 2020. Pavillaun Timor-Leste nian, iha espozisaun mundiál dahuluk hala’o iha médiu oriente, ho vizitante liu ema rihun 340, hahú husi loron 1 fulan-outubru to’o loron 31 fulan-marsu tinan 2022. Durante períodu ida-ne’e realiza ona asaun oin-oin marketing no promosaun nian iha área turizmu no ospitalidade, agrikultura no peskas, konetividade, lojístika no transporte no petróleu, gás no minerál hodi atrai investimentu mai Timor-Leste. Hala’o mós palestra no enkontru ho governante sira médiu oriente nian no reprezentante sira setór privadu nian. Durante eventu ne’e, asina mós akordu servisu aéreu nian ida ho Governu Emiradus Arábes Unidus. REMATA - 09 jullu 2022Timor-Leste lamenta ho José Eduardo dos Santos nia matePrezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Dili, loron 9, fulan-jullu, tinan 2022
Komunikadu Imprensa
Timor-Leste lamenta ho José Eduardo dos Santos nia mate
sei publika - 08 jullu 2022Governu hato’o kondolénsia ba ex-Primeiru-Ministru Japaun Shinzo Abe nia matePrezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Dili, loron 8, fulan-jullu, tinan 2022
Komunikadu Imprensa
Governu hato’o kondolénsia ba ex-Primeiru-Ministru Japaun Shinzo Abenia nia mate
Ho sentimentu ne’ebé kle’an Governu Timor-Leste simu notísia kona-ba eis-Primeiru-Ministru Japonés, Shinzo Abe, nia mate, iha sesta-feira ida-ne’e, hafoin hetan tiru bainhira halo diskursu iha kampaña ida, iha Nara, sidade ida hosi oeste Japaun nian.
Shinzo Abe tinan 67 no nia nu’udar Primeiru-Ministru ne’ebé okupa kargu kleur liu iha Japaun, dahuluk hosi tinan 2006 to’o tinan 2007 no hafoin hosi tinan 2012 to’o tinan 2020, momentu nia dada-an hosi kargu tanba problema saúde.
Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, iha loron 15 fulan-marsu tinan 2016, iha altura nu’udar Prezidente Repúblika, iha ninia vizita ofisiál ba Japaun, simu hosi Primeiru-Ministru Shinzo Abe, ne’ebé iha oportunidade hodi apresia ninia empeñamentu pesoál iha aprofundamentu ba lasu kooperasaun nian ho Timor-Leste.
Portavós Governu nian, Ministru Fidelis Magalhães, hodi Konsellu Ministrus no Governu tomak nia naran, hato’o ninia laran triste ba família eis-Primeiru-Ministru Shinzo Abe nian no reafirma ninia amizade no solidariedade ne’ebé forte ho Governu no povu tomak Japaun nian. REMATA - 08 jullu 2022Timor-Leste saúda desizaun Governu australia nian ne'ebé retira ona akuzasaun hasoru Bernard CollaeryPrezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Dili, loron 8, fulan-jullu, tinan 2022
Komunikadu Imprensa
Timor-Leste saúda desizaun Governu australia nian ne'ebé retira ona akuzasaun hasoru Bernard Collaery
Governu Konstitusionál VIII apresia desizaun ne’ebé fó-sai horiseik husi prokuradór-jerál australianu, Mark Dreyfus, hodi retira (dada-hikas) akuzasaun hasoru Bernard Collaery, hafoin tinan haat nia hetan akuzasaun tanba divulga informasaun konfidensiál sira kona-ba suposta operasaun espionajen Austrália nian iha Timor-Leste.
Prokuradór-jerál, Mark Dreyfus QC MP, hato’o iha anúnsiu desizaun ne’e katak tau iha konsiderasaun “kompromisu atu proteje interese nasionál Austrália nian, inklui seguransa nasionál no relasaun Austrália ho ninia viziñu besik sira”.
Governu Timor-Leste rekoñese no agradese kontribuisaun Bernard Collaery no ninia kliente, eis-espiaun ida koñesidu hanesan Testemuña K, iha prosesu ne’ebé permite ona atu estabelese fronteira marítima definitiva sira entre Timor-Leste ho Austrália iha Tasi Timor, ne’ebé atinje ona ho asinatura tratadu entre país rua ne’e iha loron 6 fulan-marsu tinan 2018.
Timor-Leste selebra no rekoñese mós kontribuisaun povu australianu nian ne’ebé durante ne’e apoia no kontribui ona hodi taka akuzasaun ida-ne’e no hodi alkansa akordu delimitasaun fronteira marítima ho Austrália.
Portavós Governu nian, Ministru Prezidénsia Konsellu Ministrus, Fidelis Manuel Leite Magalhães, lori Konsellu Ministrus no Governu tomak nia naran, hato’o parabéns ba Governu australianu ba desizaun ida ne’ebé justa no afirma katak korresaun ba erru ne’ebé uluk komete ona sei kontribui atu hakle’an liután relasaun amizade entre país viziñu rua ne’e.
Governu Konstitusionál VIII, ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, komprometidu atu harii futuru ida ne’ebé prósperu, iha ne’ebé Austrália sai hanesan parseiru ida ne’ebé labele substitui. REMATA
- 06 jullu 2022Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 6 fulan-jullu tinan 2022Prezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Komunikadu Imprensa
Sorumutuk Konsellu Ministrus nian iha loron 6 fulan-jullu tinan 2022
Konsellu Ministrus hala’o sorumutuk iha Palásiu Governu, iha Dili no, aprova ona projetu Proposta Lei, ne’ebé aprezenta husi Ministru Prezidénsia Konsellu Ministrus, Fidelis Manuel Leite Magalhães, ba autorizasaun lejizlativa kona-ba determinasaun limite idade ba relasaun serbisu funsionáriu públiku no ajente administrativu sira nian.
Governu hakarak ho projetu Proposta Lei ida-ne’e atu Parlamentu Nasionál fó autorizasaun hodi fiksa limite idade hanesan kauza atu remata kontratu serbisu nian iha Administrasaun Públika. Bainhira atinje limite idade nian, funsionáriu públiku no ajente administrativu sira sei bele reforma no husu ninia pensaun vellise (ferik-katuas).
Projetu Proposta Lei ida-ne’e ho objetivu atu estabelese mekanizmu ne’ebé presiza hodi permite rejuvenesimentu (sai joven liu) husi profisionál sira Administrasaun Públika nasionál nian, hodi posibilita lori kompeténsia foun ba funsionalizmu públiku. Renovasaun ba kuadru sira iha Administrasaun Públika nu’udar medida esensiál ida atu asegura melloria servisu sira ne’ebé fó ba populasaun.
Konsellu Ministrus mós aprova ona projetu Dekretu-Lei rua, ne’ebé aprezenta husi Ministru Edukasaun, Juventude no Desportu, Armindo Maia no hosi Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu, Abrão Saldanha, ho objetivu hodi:
estabelese kompeténsia sira, kompozisaun no funsionamentu husi Komisaun Nasionál Desportu (KND). Projetu Dekretu-Lei ida-ne’e revoga Dekretu-Lei n. 39/2011, loron 21 fulan-setembru, ne’ebé regula KND no kria estrutura foun no enkuadramentu ba KND, nune’e mós delimita ninia kompeténsia sira, kompozisaun no funsionamentu hodi kontinua ho prosesu dezenvolvimentu prátika desportiva nian iha Timor-Leste.
halo alterasaun dahuluk ba Dekretu-Lei n. 18/2019, loron 11 fulan-jullu, ne’ebé aprova ona Orgánika Sekretaria Estadu Juventude no Desportu. Projetu Dekretu-Lei ida-ne’e ho objetivu atu adekua Orgánika ministériu ida-ne’e nian ne’ebé estabelese ona iha Dekretu-Lei n. 30/2020, loron 29 fulan-jullu, kona-ba organizasaun administrasaun direta no indireta Estadu nian. Hakarak mós adekua prosesu deskonsentrasaun no desentralizasaun ne’ebé la’o hela, hodi promove armonizasaun ida entre responsabilidade no kompeténsia administrativa sira ne’ebé pertense ba servisu sentrál sira husi Sekretaria Estadu Juventude no Desportu. Prevee ezisténsia diresaun-jerál ida-de’it ba juventude no desportu no reestruturasaun no agrupamentu ba unidade no diresaun nasionál balun.
Ikusliu, Vise-Primeira-Ministra no Ministra Solidariedade Sosiál no Inkluzaun, Armanda Berta dos Santos, halo aprezentasaun ida ba Konsellu Ministrus kona-ba plataforma asuntu sosiál sira, ho objetivu atu haforsa ho forma efetiva koordenasaun iha setór ida-ne’e. REMATA
- 30 juñu 2022Kombate ba tráfiku ema nianPrezidénsia Konsellu Ministrushare tan
VIII Governu Konstitusionál
...........................................................................................................................
Dili, loron 30, fulan-juñu, tinan 2022
Komunikadu Imprensa
Kombate ba tráfiku ema nian
VIII Governu Konstitusionál komprometidu no empeñadu hodi halibur esforsu nesesáriu hotu-hotu atu prevene no kombate tráfiku umanu no atu proteje no apoia vítima sira.
Tráfiku umanu nu’udar forma violasaun ba direitus umanus ida ne’ebé grave liu. Ida-ne’e maka fenómenu kompleksu, ho maioria tranznasionál, ne’ebé dezenvolve husi rede sira kriminalidade nian ne’ebé organizada, ne’ebé aproveita vítima sira-nia vulnerabilidade.
Kombate ba krime kruél ida-ne’e la presiza de’it kuadru legál ida ne’ebé forte, maibé mós atuasaun ida ne’ebé hamutuk ho envolvimentu hosi entidade hotu-hotu, nasionál no estranjeira, hodi reforsa koñesimentu ba fenómenu ne’e, kapasidade institusionál, asaun pedagójika no prevensaun entre interveniente oioin sira, protesaun no asisténsia ba vítima sira no punisaun ba trafikante sira.
Iha tinan 2009, Timor-Leste finaliza ona prosesu adezaun nian ba Konvensaun Nasoins Unidas Kontra Krime Organizadu Tranznasionál no adezaun ba Protokolu Adisionál ba konvensaun ida-ne’e, kona-ba prevensaun, represaun no punisaun ba tráfiku umanu, liuliu ba feto no labarik sira. Instrumentu internasionál ida-ne’e atu prevene no kombate tráfiku umanu, proteje no ajuda vítima sira husi tráfiku ne’e, hodi respeita tomak sira-nia direitus umanus no promove kooperasaun entre Estadus Partes, hodi atinje objetivu sira ne’e.
Iha tinan 2017, Parlamentu Nasionál aprova ona Lei Prevensaun no Luta Kontra Tráfiku Umanu (Lei n. 3/2017, loron 25 fulan-janeiru), ne’ebé, aleinde medida sira ne’ebé atu prevene no kombate tráfiku umanu no proteje no fó asisténsia ba ninia vítima sira, introdús mós alterasaun dahaat ba Kódigu Penál, ho objetivu atu haluan konseitu krime tráfiku umanu nian, proteje ninia sasin sira, prevee punibilidade ba ema koletiva sira no estabelese rejime atu halakon, afavór ba Estadu, benefísiu sira ne’ebé mai husi tráfiku umanu.
Durante mandatu VIII Governu Konstitusionál, liuhusi Dekretu-Lei N. 9/2021 loron 30 fulan-juñu, kria ona Komisaun Luta Kontra Tráfiku Umanu, ho misaun atu koordena, iha nivel nasionál, asaun husi entidade oin-oin ne’ebé responsavel ba prevensaun no luta kontra tráfiku umanu, nune’e mós atu garante kooperasaun ho entidade estranjeira sira iha tráfiku umanu no atu akompaña aplikasaun ba dispozisaun konvensaun internasionál nian sira, ne’ebé Timor-Leste adere ona ba.
Governu prepara hela planu nasionál ida kontra tráfiku umanu no hala’o ona inisiativa lubun ida iha matéria ida-ne’e, liuliu ho reforsu ba kapasidade institusionál no jestaun ba fronteira sira, ho asaun sira formasaun no sensibilizasaun nian, ho kriasaun Programa Dezenvolvimentu Polísia Nasionál (TLPDP-sigla iha lian inglés) no ho preparasaun Sistema ida ne’ebé Integradu ba Jestaun Informasaun Kriminál nian. REMATA