Konsiliasaun entre Repúblika Demokrátika Timor-Leste no Komunidade Austrália
NOTA IMPRENSA
Konsiliasaun entre Repúblika Demokrátika Timor-Leste no Komunidade Austrália
KUALA LUMPUR, LORON 25 FULAN-FEVEREIRU TINAN 2018
Komisaun Konsiliasaun remata ona ninia envolvimentu ho Timor-Leste no Austrália kona-ba dalan ba dezenvolvimentu kampu gás sira Greater Sunrise nian iha sesaun ikus konsiliasaun nian
Komisaun Konsiliasaun hala’o ninia sorumutuk ikus husi sorumutuk hirak ne’ebé hala’o durante semana ne’ebé hahú iha loron 19 fulan-fevereiru tinan 2018, iha Kuala Lumpur, ho Repúblika Demokrátika Timor-Leste (“Timor-Leste”) no Komunidade Austrália (“Austrália”), nune’e mós ho Joint Venture Greater Sunrise nian. Tuir planu asaun ne’ebé maihusi Akordu Pakote Abranjente loron 30 fulan-agostu tinan 2017 nian entre Timor-Leste no Austrália, Komisaun Konsiliasaun ne’e aprezenta ona ninia konkluzaun sira ba governu rua ho objetivu atu fornese subsídiu sira atu foti desizaun ida kona-ba dezenvolvimentu husi rekursu ne’ebé fahe entre parte rua ne’e. Sorumutuk sira ne’e halo parte ba diálogu ida ne’ebé estruturadu iha ámbitu konsiliasaun entre Timor-Leste no Austrália, ne’ebé Komisaun Konsiliasaun ida maka dirije tuir Konvensaun ONU nian kona-ba Lei Tasi nian no hetan apoiu husi Tribunál Permanente Arbitrajen (“TPA”) nian.
Asinatura ba Tratadu kona-ba Ketan-Tasik
Tuir planu asaun ne’ebé maihusi Akordu Pakote Abranjente loron 30 fulan-agostu tinan 2017 nian entre Timor-Leste no Austrália, Komisaun Konsiliasaun ne’e aprezenta ona ninia konkluzaun sira ba governu rua ho objetivu atu fornese subsídiu sira atu foti desizaun ida kona-ba dezenvolvimentu husi rekursu ne’ebé fahe entre parte rua ne’e. Sorumutuk sira ne’e halo parte ba diálogu ida ne’ebé estruturadu iha ámbitu konsiliasaun entre Timor-Leste no Austrália, ne’ebé Komisaun Konsiliasaun ida maka dirije tuir Konvensaun ONU nian kona-ba Lei Tasi nian no hetan apoiu husi Tribunál Permanente Arbitrajen (“TPA”) nian.
Durante prosesu konsiliasaun nian, Parte sira to’o ona iha akordu ida kona-ba tratadu ne’ebé fiksa ona ketan-tasik entre parte sira ne’e iha Tasi Timor no ko’alia kona-ba estatutu jurídika kampu gás Greater Sunrise nian, kona-ba harii Rejime Espesiál ida ba Greater Sunrise no kona-ba dalan ida ba dezenvolvimentu rekursu nian. Tratadu ne’e mós estabelese eskema fahe reseita nian sira entre governu Timor-Leste ho Austrália, ne’ebé reseita upstream aloka ba Parte idak-idak sei la hanesan depende ba benefísiu husi downstream nian relasiona ho konseitu dezenvolvimentu ne’ebé la hanesan ba kampu gáz Greater Sunrise nian.
Hafoin remata sira-nia prosedimentu doméstiku sira rasik, governu rua ne’e konkorda atu hasoru malu iha tuku 17:00, iha loron 6 fulan-marsu tinan 2018, iha Nova Iorke, atu asina Tratadu foun kona-ba Ketan-Tasik sira. Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian, Exelentísimu Señór António Guterres, ho laran-di’ak hakarak atu serimónia asinatura nian ne’e hala’o iha kuartel-jenerál Nasoins Unidas nian no sai sasin ba asinatura husi tratadu ne’e, hamutuk ho Prezidente Komisaun Konsiliasaun nian, Exelentísimu Embaixadór Peter Taksøe-Jensen.
Hakat hirak tuirmai
Komisaun daudaun ne’e nian sei hala’o serbisu atu finaliza relatóriu kona-ba prosesu ne’e, ne’ebé sei entrega ba Sekretáriu-Jeral Nasoins Unidas nian tuir hateten iha Aneksu V Konvensaun ne’e nian. Relatóriu ne’e sei publika iha fulan-abríl tinan 2018 nia klaran.
Kontestu husi Prosesu Konsiliasaun nian
Komisaun Konsiliasaun nian, harii iha loron 25 fulan-juñu tinan 2016, nu’udar estabelese ona iha aneksu V Konvensaun ne’e nian, kompostu husi membru lima, ne’ebé prezide husi Exelentísimu Embaixadór Peter Taksøe-Jensen (Dinamarka). Sira seluk ne’ebé hola parte ba ekipa ne’e maka Dra. Rosalie Balkin (Austrália), Juiz Abdul G.Koroma (Serra Leao), Profesór Donald McRae (Kanadá no Zelándia Foun) no Juiz Rüdiger Wolfrum (Alemaña). Tuir akordu husi Parte sira, Tribunál Permanente Arbitrajen nian sei fó apoiu administrativu durante Konsiliasaun ne’e.
Konsiliasaun ne’e hahú iha loron 11 fulan-abríl tinan 2016, liuhusi “Notifikasaun kona-ba Instituisaun Konsiliasaun nian, tuir Seksaun 2 husi Aneksu V Konvensaun nian” ne’ebé Timor-Leste haruka ba Austrália.
Iha loron 2 fulan maiu tinan 2016, Austrália submete ona “Resposta husi Austrália ba Notifikasaun Konsiliasaun nian”
Iha loron 28 fulan-jullu tinan 2016, Komisaun Konsiliasaun hala’o sorumutuk prosesuál ida ho Parte sira, iha Palásiu Pás, iha Haia, iha Olanda.
Iha loron 29, 30 no 31 fulan-agostu, Komisaun ne’e hala’o Sesaun Abertura Konsiliasaun nian no Audiénsia kona-ba Kompeténsia, iha Palásiu Pás nian, iha Haia, iha Olanda.
Iha loron 19 fulan-setembru tinan 2016, Komisaun fó-sai “Dezisaun kona-ba Kompeténsia”, hodi deside katak Konsiliasaun ne’e iha kontinuidade.
Husi loron 10 to’o loron 13 fulan-outubru tinan 2016, Komisaun hala’o sorumutuk ho Parte sira iha Singapura.
Iha loron 9 fulan-janeiru tinan 2017, Ministru Negόsius Estranjeirus Timor-Leste nian no Ministru Negόsius Estranjeirus Austrália nian, hamutuk ho Komisaun, fó-sai Deklarasaun Trilaterál Konjunta ida kona-ba terminasaun ba Tratadu ba Aranjus Balu iha Tasi Timor [CMATS].
Husi loron 16 to’o 20 fulan-janeiru tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira iha Singapura.
Husi loron 27 to’o 31 fulan-marsu tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira iha Washington, D.C.
Husi loron 5 to’o 9 fulan-juñu tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira ne’e iha Kompeñaga.
Husi loron 24 to’o 28 fulan-jullu tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira iha Singapura.
Husi loron 28 fulan-agostu to’o loron 1 fulan-setembru tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira ne’e iha Kopeñaga.
Iha loron 30 fulan-agostu tinan 2017, Parte sira hetan Akordu kona-ba Pakote Abrajente ida kona-ba elementu sentrál sira husi delimitasaun ketan-tasik sira entre nasaun rua ne’e iha Tasi Timor (“Akordu kona-ba loron 30 fulan-agostu nian”). Aleinde ketan sira, Akordu kona-ba Pakote Abrajente ne’e ko’alia mós kona-ba estatutu jurídiku kampu gás Greater Sunrise nian, estabelesimentu Rejime Espesiál ida ba Greater Sunrise, dalan ida ba dezenvolvimentu rekursu nian no fahe reseita ne’ebé hetan.
Iha loron 13 fulan-outubru tinan 2017, hafoin sorumutuk iha Haia, Parte sira ne’e hetan akordu ida kona-ba testu integrál husi projetu tratadu nian ida, tuir sa’ida maka antesipa tiha ona iha akordu loron 30 fulan-agostu nian. Tratadu ida-ne’e delimita ketan-tasik (fronteira marítima) entre nasaun rua ne’e iha Tasi Timor no ko’alia kona-ba estatutu jurídiku kampu gás Greater Sunrise nian, estabelesimentu Rejime Espesiál ida ba Greater Sunrise, dalan ida ba dezenvolvimentu rekursu no fahe reseita ne’ebé hetan.
Iha loron 18 fulan-novembru tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira ho Joint Venture iha Singapura.
Entre loron 12 no 14 fulan-dezembru tinan 2017, Komisaun ne’e hasoru-malu ho Parte sira no ho Joint Venture iha Singapura.
Husi loron 29 fulan-janeiru to’o loron 2 fulan-fevereiru tinan 2018, Komisaun ne’e hasoru malu ho Parte sira no ho Joint Venture iha Sydney.
Husi loron 19 to’o 23 fulan-fevereiru tinan 2018, Komisaun ne’e hala’o sesaun finál negosiasaun nian ho Parte sira no ho Joint Venture iha Kuala Lumpur.
Atu hatene informasaun barak liután kona-ba konsiliasaun ne’e bele haree iha www.pca-cpa.org/en/cases/132/, ne’ebé inklui testu kompletu kona-ba Desizaun Komisaun ne’e nian kona-ba Kompeténsia, gravasaun no transkrisaun husi Sesaun Maklokek (Sesaun Abertura), aprezentasaun husi Parte sira, nota imprensa sira uluk nian no Deklarasaun Trilaterál Konjunta sira.
* * *
Kontestu Tribunál Permanente Arbitrajen nian
Tribunál Permanente Arbitrajen maka organizasaun intergovernamentál ida ne’ebé harii iha tinan 1899 husi Konvensaun Haia kona-ba Solusaun Pasífika ba Konflitu Internasionál nian sira. TPA, kompostu husi Parte Kontratante 121 no ninia sede lokaliza iha Palásiu Pás nian, iha Haia, iha Olanda. TPA fasilita arbitrajen, konsiliasaun, investigasaun kona-ba faktu sira no métodu sira seluk atu rezolve konflitu sira, entre Estadu oioin, entidade Estadu nian sira, organizasaun intergovernamentál no parte privada sira. Departamentu Internasionál (International Burreau) TPA nian daudaun ne’e administra hela kazu 4 kona-ba disputa entre Estadu sira, kazu arbitrajen 87 ne’ebé envolve investidór ida ho Estadu ida, no kazu 49 ne’ebé maihusi kontratu ne’ebé envolve Estadu ida ka entidade públika seluk ida. Atu hatene informasaun liután kona-ba TPA bele haree iha www.pca-cpa.org.
Kontaktu: Tribunál Permanente Arbitrajem
E-mail: bureau@pca-cpa.org
