Dokumentu no Dadus hirak ne’ebé Entrega Fila Fali

Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no

  Portavós Ofisiál Governu Timor-Leste

 Dili, loron 12 fulan-maiu tinan 2015

Dokumentu no Dadus hirak ne’ebé Entrega Fila Fali

Iha tuku 02:00 loro-kraik ne’e, funsionáriu Austrália nian sira entrega hikas fali ona dokumentu no dadus hotu ne’ebé sira hadau iha eskritóriu advogadu Timor-Leste nian ida, iha loron 3 fulan-dezembru tinan 2013. Materiál hirak ne’e entrega hikas fali ona ba eskritóriu advogadu Bernardo Collaery nian iha Kanberra, ho supervizaun husi Embaixadór Timor-Leste nian iha Austrália, Abel Guterres.

Austrália fó hatene ba Tribunál Internasionál Justisa (TIJ) nian, iha fulan-marsu, katak “hakarak entrega hikas fali materiál hirak ne’e” no, iha loron 22 fulan-abríl, Tribunál hasai orden ida ne’ebé mak autoriza ”entrega hikas fali ba eskritóriu Advogadu Collaery nian dokumentu no dadus sira hotu, iha kondisaun ne’ebé sei taka metin… ho supervizaun husi reprezentante Timor-Leste nian ida ne’ebé hili ba knaar ida ne’e”.

Materiál ne’ebé Servisu Sekretu Austrália nian hadau iha fulan-dezembru tinan 2013 ne’e, inklui dokumentu hirak ne’ebé mak iha relasaun ho espionajen ne’ebé Austrália hala’o iha Timor-Leste durante negosiasaun Tratadu kona-ba Ajustes Marítima Balun iha Tasi Timor (DAMMT, sigla iha lian portugés) iha tinan 2004. Espionajen ne’e hanesan objetu disputa nian ida entre Timor-Leste no Austrália ne’ebé hatama ona ba Tribunál Arbitrajen Permanente (TPA) nian iha Haia.

Materiál jurídiku sira seluk ne’ebé mak sei rai hela, ne’ebé hadau iha fulan-dezembru tinan 2013 no ohin entrega hikas fali, hatete kona-ba estratéjia legál Timor-Leste nian ba prosesu ne’e.

Timor-Leste hatán ba hahalok hadau dokumentu nian ne’e ho aprezentasaun keixa ida ba TIJ. Entrega fila-fali dokumentu no dadus sira ne’e sai hanesan reivindikasaun ida husi reivindikasaun lubuk ida ne’ebé hato’o ona iha loron 17 fulan-dezembru tinan 2013.

Hanesan mós ho buat ne’ebé ko’alia iha inísiu fulan-maiu nian, Governu Timor-Leste apresia desizaun Austrália nian atu fó fila dokumentus no dadus sira ne’e. Mudansa pozisaun ne’e mosu hafoin Austrália defende maka’as ninia direitu atu hadau no rai nafatin materiál ne’e iha fulan 16 ikus ne’e nia laran.

Entrega fila fali dokumentu sira ne’e nian hanesan desizaun unilaterál Austrália nian no laiha objesaun husi parte Timor-Leste, no hetan ona aprovasaun husi tribunál. Kazu ne’e kontinua nakloke hela, no TIJ dehan katak medida rua hosi medida provizóriu tolu ne’ebé tribunál dekreta iha fulan-marsu tinan 2014 sei vale nafatin. Tribunál deklara katak: “Austrália labele intervein, hosi dalan sa’ida de’it, iha komunikasaun entre Timor-Leste ho nia konsultadór jurídiku sira kona-ba arbitrajen ne’ebé paradu hela kona-ba Tratadu Tasi Timor nian iha loron 20 fulan-maiu tinan 2002 entre Timor-Leste no Austrália, iha kualkér negósiasaun bilaterál nian sira iha futuru kona-ba delimitasaun marítima, ka iha kualkér prosedimentu seluk entre Estadu rua ne’e relasiona ho kazu sira ne’e, inklui mós kazu ida daudaun ne’e nian, iha Tribunál.”

Iha fulan-setembru tinan 2014, molok loron ne’ebé mak marka tiha ba audiénsia kona-ba problema iha TIJ nia oin, Timor-Leste hatán ba pedidu ida husi Austrália atu adia, ba períodu ho durasaun fulan neen nian, arbitrajem ne’ebé mak rejistu tiha ona ho TPA, no mós prosedimentu sira iha TIJ ne’ebé maka relasiona ho hahalok hadau dokumentu nian ne’e, atubele loke dalan ba diálogu ida ne’ebé maka signikativu liután. Períodu ho durasun fulan neen nianne’e remata tiha ona iha fulan-marsu.

Timor-Leste nia esperansa atu diálogu ne’e sei hetan ajenda ida ne’ebé estruturada ba diálogu sira kona-ba delimitasaun fronteira tasi nian permanente la sai realidade.

La iha fronteira tasi nian ne’ebé permanente entre nasaun viziñu rua ne’e, no Timor-Leste buka atu kompleta delimitasaun ba ninia territóriu soberanu sira liuhusi dezeñu fronteira tasi nian ne’ebé permanente ho Austrália tuir prinsípiu sira direitu internasionál nian.

Oras ne’e, Timor-Leste rezerva hela ninia direitu kona-ba kazu rua ne’e  hotu, hodi buka akonsellamentu  jurídiku adisionál no hodi haree ba etapa sira tuirmai.

Portavós Governu Timor-Leste nian, Ministru Estadu Agio Perreira, hateten katak “Austrália nia desizaun, ne’ebé ohin implementa iha Kamberra, hanesan dezenvolvimentu ida ne’ebé maka di’ak no tuir relasaun respeitu malu nian ne’ebé ami hakarak ho ami-nia viziñu ne’ebé mak besik”.

Komunikadu imprensa dahuluk. “Timor-Leste apresia mudansa pozisaun Austrália nian kona-ba atu fó-fila dokumentu hirak ne’ebé hadau tiha ona” bele haree iha online (timor-leste.gov.tl).

url: http://timor-leste.gov.tl?lang=tp&p=11984