Timor-Leste halo preparasaun hotu-hotu hodi tama ba ASEAN
Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no
Portavós Ofisiál Governu Timor-Leste
Díli, loron 21 fulan-marsu tinan 2016
Timor-Leste halo preparasaun hotu-hotu hodi tama ba ASEAN
Iha semana ne’e, delegasaun Timor nian ida sei bá Honolulu, iha Havai (EUA), atu partisipa iha semináriu ida kona-ba “Hadi’a liu tan Jestaun Peska sira nian”, ne’ebé organiza husi Forum Rejionál ASEAN nian. Ne’e hanesan sorumutuk datoluk organizasaun ne’e nian, ne’ebé maka Timor-Leste partisipa iha tinan ne’e no sei sai nu’udar biban ida tan hodi hametin ba ninia prontu atu tama ba adezaun. Partisipasaun tomak iha sorumutuk hirak ne’e nu’udar parte ida husi programa atividade sira nian lubun ida ne’ebé destina hodi halo preparasaun nesesária hotu-hotu ba adezaun Timor-Leste nian ba-iha Asosiasaun Nasoins Sudeste Aziátiku nian, ne’ebé koñesidu ho sigla ingleza, ASEAN.
Vise-Ministru Negósius Estranjeirus no Kooperasaun, Roberto Sarmento de Oliveira Soares, hateten katak husi kedas Timor-Leste ukun-rasik an prioridade hosi ukun na’in sira nasaun nian maka “objetivu estratéjiku adezaun nian ba ASEAN”. Nia adezaun sei reforsa integrasaun rejionál no iha impaktu polítiku, ekonómiku no sosiál pozitivu sira ba Timor-Leste no ba nasaun membru sira seluk grupu ne’e nian.
Pedidu adezaun nian haruka ona iha tinan 2011 no ba Vise-Ministru, “hanesan kestaun tempu nian de’it to’o Timor-Leste ba hamutuk ho ninia feton no naan sira iha família ASEAN nian”. Tuir jeorafia Timor-Leste situa iha Sudeste Aziátiku, ne’ebé rekoñese nu’udar Estadu ida ne’ebé soberanu husi nasaun membru hotu organizasaun ne’e nian, dispostu atu respeita Karta ASEAN nian no prontu atu kumpre obrigasaun kona-ba adezaun nian, Timor-Leste prenxe kritéria ne’ebé hatuur tiha ona. Admisaun ne’e hetan desizaun liuhusi konsensu iha Simeira, liuhusi rekomendasaun Konsellu Koordenasaun Asosiasaun ne’ebá nian.
Hahú kedas iha tinan 2011, faze preparasaun nian balun inklui tiha ona programa sira nivel nasionál ba sensibilizasaun instituisaun sira nian no sosiedade sivíl kona-ba matéria ne’e, harii Pontu Fokál sira no Sekretaria Estadu ba Asuntu sira ASEAN nian, reforsa kompeténsia liuhusi formasaun no diálogu, partisipasaun iha Forum Rejionál no iha sorumutuk rejionál no globál sira seluk, harii no reforsa embaixada sira Timor-Leste nian iha nasaun hotu-hotu organizasaun nian.
Iha Governu nia laran, introdusaun no aplikasaun kona-ba “Modelu sira ASEAN nian” (“ASEAN Blueprints”) iha dezenvolvimentu polítika nasionál nian garante hela katak, polítika foun sira no kuadru regulamentár sira integra tiha ona ho modelu sira husi organizasaun nian.
Tinan ne’e, Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun sei konklui análize ida luan ne’ebé kona-ba polítika sira hotu no kuadru regulamentár atuál sira Timor-Leste nian, ne’ebé sei aprezenta ba Konsellu Ministrus hodi halo aprovasaun. Elaborasaun dokumentu, ne’ebé koñesidu ho Memorandu kona-ba Rejime Komérsiu Esternu, hatudu to’o iha pontu ne’ebé maka Timor-Leste deside ona hodi prenxe rekizitu sira ASEAN nian. Iha nia mak sei define pasu sira ne’ebé maka tenkesér foti hodi alkansa konfomidade kompleta ho buat ne’ebé pratika iha Asosiasaun. Nune’e, Sekretariadu no membru sira organizasaun Nasaun Sudeste Aziátiku nian sei bele komprende ho di’ak estadu atuál enkuadramentu nasionál nian sira, hodi hatudu prontidaun no esforsu sira ne’ebé Timor-Leste halo ona to’o ohin loron, atu prepara an didi’ak hodi asumi obrigasaun sira nu’udar membru Asosiasaun nian.
Ministru Estadu Agio Pereira, Portavós Governu nian konsidera ona katak, “adezaun ba ASEAN sai ona nu’udar prioridade polítika esterna nasionál hahú kedas iha ami-nia restaurasaun independénsia nian. Governu Konstitusionál VI nafatin hametin iha prontidaun nasionál, ne’ebé ho kuidadu tebes hodi rezolve problema hirak ne’ebé maka seidauk rezolve. Iha tinan ida ne’e duni, Repúblika Demokrátika Popular Laos nian maka sei kaer knaar prezidénsia Asosiasaun, hodi hili tema sentrál nian ‘Perspetiva foun ida ba dinámika Komunidade ASEAN nian’. Timor-Leste hakarak partisipa lalais iha prosesu ida ne’e no fó kontribuisaun boot, hanesan foin-sa’e no dinámiku iha membru família Sudeste Aziátiku nian.” REMATA
