Liafuan no Asaun
Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no
Porta-Vóz Ofisiál Governu Timor-Leste
Dili, loron 2 fulan Setembru tinan 2014
Liafuan no Asaun
“Ida ne’e ko’alia kona-ba ezemplu ida momoos husi nasaun boot ida ne’ebé hata’uk nasaun ida ne’ebé ki’ik liu, no ida ne’e labele hetan fatin iha ita nia planeta... labele iha orden internasionál karik sira ne’ebé mak forte liu ninia direitu mak iha leten hela de’it. Sei labele eziste mundu ida ne’ebé seguru no protejidu karik nasaun sira ne’ebé maka’as liu bele hetan sa’ida de’it maka sira hakarak.”
“Ita-nia mundu no ita-nia rejiaun presiza dame no kompriende bazeia ba-iha lei internasionál no respeitu ba malu. Ita hanoin katak reivendikasaun territoriál tenke rezolve ho dame no tuir akordu lei internasionál nian”.
Primeiru-Ministru Australianu Toni Abbott halo deklarasaun hirak ne’e bainhira ko’alia kona-ba situasaun ne’ebé mosu iha Ukránia, iha diskursu ida ne’ebé nia halo iha Xina, iha fulan abril, no iha ninia entrevista ida ba órgaun komunikasaun sosiál nian ida, iha fulan juñu, hodi fó sai ninia pozisaun kona-ba situasaun difísil iha Tasi Sul Xina nian.
Iha momentu Austrália hetan liután importánsia ba eskala globál hanesan poténsia média iha kestaun internasionál sira, tema hirak ne’ebé nia foti hosi ninia lideransa internasionál ne’ebé foin mosu mak maka’as liu no repete hela de’it: respeitu ba malu, lei internasionál no igualdade ba país sira ne’ebé ki’ik liu.
Timor-Leste, hanesan belun ne’ebé besik no viziñu, uluk nana’in, simu ho hakoslok, ho pedidu Austrália nian atu adere ba lei internasionál no UNCLOS (Konvensaun Internasionál ne’ebé regula Direitu kona-ba Tasi) no simu mós, ho haksolok ninia pedidu justisa no respeita malu nian ba nasaun sira ne’ebé ki’ik liu.
Timor-Leste mós koko hela atu estabelese, ho dalan dame, respeita malu no tuir diretu internasionál, ninia fronteira tasi nian ho Austrália. Ami maka úniku nasaun viziñu Austrália nian ne’ebé laiha fronteira tasi nian ne’ebé estabelese ona, maybe ho de’it dispozisaun tranzitóriu lubuk ida ne’ebé, tuir lei internasionál, la impede ezersísiu direitu ba fronteira tasi nian sira.
Austrália no Timor-Leste adere hotu ba UNCLOS, norma kona-ba direitu internasionál, ne’ebé determina katak dispozisaun tranzitória sira “la eziste atu kompromete ka difikulta atu to’o ba akordu finál ida” kona-ba delimitasaun fronteira nian sira (artidu 74 (3) no 83(3).
Iha faze esperiénsia nian ne’e, Timor-Leste konsidera katak to’o ona tempu atu rezolve problema ne’e no fó seguransa ekonómiku ba tempu naruk ba parte hotu-hotu ne’ebé iha interrese iha Tasi Timor.
Austrália ratifika tiha ona UNCLOS iha tinan 1994, no Timor-Leste ratifika iha tinan 2013, nune’e nasaun rua ne’e aseita hotu mekanizmu rezolusaun nian hirak ne’ebé tuir lei hatuur ona ba disputa sira iha relasaun ho delimitasaun fronteira tasi nian sira.
Maibé, iha fulan-marsu tinan 2002, Austrália deklara katak sei la simu tan ona prosedimentu sira ba rezolusaun konflitu sira kona-ba fronteira tasi nian sira ne’ebé Tribunál Internasionál Justisa (TIJ) no Tribunál Internasionál Direitu kona-ba Tasi (TIDM) nian estabelese ona. Nu’udar sidadaun internasionál di’ak ida, Timor-Leste, aseita duni direitu Estadu ida nian atu halo asaun hanesan ne’e. Maibé, hanesan belun boot no viziñu ida – Timor-Leste sente laran-taridu nafatin ho Austrália ninia pretestu, ne’ebé lakohi simu rekursu ba juri ida-ne’ebé independente no respeitadu, bainhira parte sira labele rezolve ona limite tasi nian sira entre sira rasik. Ida-ne’e maka kestaun ida entre Timor-Leste no Austrália.
Hahalok uluk nian ne’e la tuir ona ho hahalok Austrália ohin-loron nian ne’ebé ita haree iha tinan 2014. Hein katak Austrália konsidera atu halakon ninia pretestu sira kona-ba mekanizmu rezolusaun konflitu sira UNCLOS nian, ne’ebé sei hatudu ninia deklarasaun sira kona-ba respeita malu nian, direitu internasionál no justisa ba nasaun sira ne’ebé ki’ik liu.
